آذری، تبریز، بزرگان، ابوالقاسم فیوضات
نویسنده، شاعر، روزنامه‌نگار عصر مشروطه،
تولد: 1267 ه.ش، وفات: 1349 ه.ش.
فیوضات از همراهان و همفکران شیخ محمد خیابانی بود و مدیریت و نویسندگی نشریه تجدد را برعهده داشت. او نخستین کودکستان ایران را در تبریز بنا کرد. از جمله آثاری که فیوضات تألیف کرد می‌توان به الفبای ذهن، منهاج النجاه فی توضیح الصلاه و شرح ارشادالحساب اشاره کرد.
سرداری‌نیا، 366- 359: 1370
آذری، تبریز، بزرگان، ابوعبدالله شمس‌الدی محمد بن عزالدین بن عادل یوسف البزازینی تبریزی
شاعر و عارف قرن هشتم،
تولد: 749 ه.ق، وفات: 809 ه.ق.
مولانا محمد اقطایی، مشرقی تبریزی و مولانا عوض‌شاه از مریدان شیخ مغربی بودند.
دیوان اشعار، رساله مرآت العارفین، رساله درر الفواید فی معرفه التوحید و جام جهان‌نما آثار مغربی هستند.
به دلیل اهمیت کتاب جام جهان‌نما چندین شرح بر آن نوشته شده است.
دیوان محمد شیرین مغربی، 29- 20: 1372
آذری، تبریز، بزرگان، احمد شوقی تبریزی
شاعر قرن نهم،
تولد: 853 ه.ق، وفات: 954 ه.ق.
او در کتاب یاش‌نامه شرح احوال زندگی خود را شرح داده است. دیوان اشعار شوقی تبریزی از نمونه‌های جالب زبان ادبی ترکی آذربایجانی در قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری به شمار می‌رود.
دیوان اشعار ترکی احمد شوقی تبریزی، 45- 11: 1393
آذری، تبریز، بزرگان، احمد کسروی
نویسنده و مورخ برجسته معاصر،
تولد: 1269 ه.ش، وفات: 1324 ه.ش.
کسروی در رشته‌های تاریخ، ادبیات، حقوق، زبان پهلوی، عربی، فرانسه و ارمنی تبحر و تخصص داشت.
کسروی دو نشریه تخت عنوان “پیمان” و “پرچم” منتشر می‌کرد.
او از پرکارترین دانشمندان اخیر ایران به شمار می‌رود و در حدود هفتاد و پنج جلد کتاب در زمینه‌های مختلف تاریخی، ادبی، اجتماعی و علمی نوشته است.
برخی از مهم‌ترین آثار کسروی عبارتند از:
آذری یا زبان باستان آذربایجان، تاریخ پانصدساله‌ی خوزستان، تاریخ هیجده‌ساله‌ی آذربایجان، تاریخ مشروطیت ایران، شهریاران گمنام، شیخ صفی و تبارش، مشعشعیان، کار و پیشه و پول، حافظ چه می‌گوید، در پیرامون خرد و در پیرامون روان.
اکبری حامد، 16- 10: 1356
آذری، تبریز، بزرگان، باقرخان
مبارز دوران مشروطیت،
تولد: 1240 ه.ش، وفات: 1295 ه.ش.
او در زمان محاصره تبریز از سوی نیروهای محمدعلی شاه به علت تلاش در راه احیای مشروطیت از طرف انجمن ایالتی تبریز لقب سالار ملی را از آن خود کرد.
سرداری‌نیا، 30- 26: 1379
آذری، تبریز، بزرگان، پروین اعتصامی
شاعر معروف معاصر،
تولد: 1285 ه.ش، وفات: 1320 ه.ش.
پرونی اعتصامی مشهورترین شاعر زن ایرانی است.
او فرزند میرزا یوسف‌خان اعتصام‌الملک است.
دیوان اشعار او مشتمل بر 209 قطعه شعر منتشر شده است.
گرکانی، 18- 17: 1365
آذری، تبریز، بزرگان، تقی ارانی
نویسنده، روشنفکر، استاد دانشگاه و فعال سیاسی عصر پهلوی اول،
تولد: 1281 ه.ش، وفات: 1318 ه.ش.
ارانی در زمان دانشجویی در اروپا در نشریات مختلف روشنفکری مانند ایرانشهر و نامه‌ی فرنگستان مقالات متعددی را منتشر می‌کرد.
ارانی کتاب‌های کلاسیک مانند رباعیات خیام، وجه دین و زادالمسافرین ناصرخسرو قبادیانی را ویراستاری کرده است.
برخی از مهم‌ترین کتاب‌های او عبارتند از: فیزیک، شیمی، بیولوژی، پسیکولوژی، اتم و بعد چهارم، عرفان و اصول مادی، ماتریالیسم دیالکتیک و بشر از نظر مادی.
ارانی هنگام تدریس در دانشگاه تهران با همکاران قدیمی خود که از اروپا بازگشته بودند، مجله تئوریک مهم و تأثیرگذار دنیا را منتشر کرد.
مؤمنی، 154- 151 و 82: 1383؛ آبراهامیان، 195: 1387
آذری، تبریز، بزرگان، حسین کاظم‌زاده ایرانشهر
نویسنده و روشنفکر معاصر،
تولد: 1262 ه.ش، وفات: 1340 ه.ش.
او در دانشگاه کمبریج معاون و دستیار پروفسور ادوارد براون، مستشرق معروف انگلیسی بود و زبان فارسی تدریس می‌کرد.
کاظم‌زاده در برلین نشریه علمی و ادبی معروف ایرانشهر را منتشر می‌کرد.
وزارت فرهنگ ایران در سال 1337 که هفتاد و پنجمین سال تولد این دانشمند را جشن گرفت، اول خرداد را روز “ایرانشهر” نامیدند.
اصول اساسی فن تربیت، اصول اساسی فن روانشناسی، راه نو در تعلیم و تربیت، رستم و سهراب رهبر نژاد نو و شرح حال و آثار مولانا از جمله آثار ایرانشهر می‌باشد.
اکبری حامد، 94- 87: 1356
آذری، تبریز، بزرگان، ستارخان
مبارز و قهرمان دوره‌ی مشروطه،
تولد: 1245 ه.ش، وفات: 1293 ه.ش.
او با شروع نهضت مشروطه در رأس مجاهدان آذربایجان قرار گرفت و از سوی مردم آذربایجان به سردار ملی ملقب گردید.
سرداری‌نیا، 17- 1، ج 2: 1379
آذری، تبریز، بزرگان، سعدالدین محمود شبستری
عارف و شاعر معروف، تولد: اواسط قرن هفتم، وفات: 720 ه.ق.
مثنوی گلشن راز شبستری یکی از بهترین و جامع‌ترین رسالاتی است که در اصول و مبادی تصوف نوشته شده است.
این رساله از قدیم توجه سیاحان اروپایی را به خود جلب کرده است. هامر پورگشتال اتریشی آن را به زبان آلمانی به شعر درآورده است.
عبدالررزاق لاهیجی شرحی بر این کتاب نوشته است.
آثار دیگر شبستری عبارتند از رساله حق‌الیقین و رساله‌ی شاهد.
براون، 194- 187: 1339
آذری، تبریز، بزرگان، سید حسن تقی زاده
سیاستمدار، مبارز سیاسی، ادیب و دانشمند دوره مشروطه و پهلوی،
تولد: 1265 ه.ش، وفات: 1348 ه.ش.
پس از صدور فرمان مشروطیت و تشکیل مجلس شورای ملی، تقی‌زاده از طرف بازرگانان تبریز به نمایندگی مجلس اول شورای ملی انتخاب شد. او در مجلس دوم نیز نماینده تبریز بود و رهبر پارلمانی حزب دموکرات نیز به شمار می‌رفت.
او در آلمان نشریه‌ی تأثیرگذار “کاوه” را منتشر می‌کرد.
برخی از مهم‌ترین آثار تقی‌زاده عبارتند از:
از پرویز تا چنگیز، تاریخ عربستان و قوم عرب، تاریخ علوم اسلامی، مانی و دین او و مجموعه مقالات.
اکبری حامد، 27- 20: 1356
آذری، تبریز، بزرگان، سید قاسم انوار تبریزی
عارف و شاعر،
تولد: 757 ه.ق، وفات: 837 ه.ق.
او با شیخ صدرالدین اردبیلی روابط نزدیکی داشته است.
دیوان اشعار، انیس العارفین و انیس العاشقین یا رساله الامانه معروف‌ترین آثار او هستند.
براون، 707- 694: 1339
آذری، تبریز، بزرگان، شرف‌الزمان حکیم ابومنصور قطران عضدی تبریزی
شاعر معروف قرن پنجم،
تولد: نامعلوم، وفات: 463 ه.ق.
آثار قطران عبارت است از دیوان اشعار، تفاسیر فی لغه‌الفرس و قوس‌نامه.
او نخستین کسی است که در آذربایجان به پارسی دری شعر سروده است.
دیوان حکیم قطران تبریزی، 13- 1: 1362
آذری، تبریز، بزرگان، صادق رضازاده شفق
نویسنده، ادیب و استاد دانشگاه،
تولد:1272 ه.ش، وفات:1350 ه.ش.
دکتر شفق درجه دکترای فلسفه را از دانشگاه برلین اخذ کرد و با سمت استادی در دانشگاه تهران به تدریس پرداخت.
وی از اساتید و ادبای مشهور زبان فارسی و از اعضای دائمی فرنگستان زبان و ادبیات فارسی بود.
از آثار او می‌توان به کتاب‌های تاریخ ادبیات ایران، فرهنگ شاهنامه و تاریخ مختصر ایران اشاره کرد.
شیرازی، 48: 1388
آذری، تبریز، بزرگان، صمد بهرنگی
نویسنده، روشنفکر و مبارز سیاسی عصر پهلوی دوم،
تولد: 1318 ه.ش، وفات: 1347 ه.ش.
داستان‌های کوتاه بهرنگی در دفاع از مبارزه مسلحانه در میان طیفی وسیع از روشنفکران و مبارزان عصر محمدرضاه شاه پهلوی بسیار خوانده شد و تأثیرگذار بود.
معروف‌ترین داستان‌های او عبارتند از: ماهی سیاه کوچولو، بیست و چهار ساعت در خواب و بیداری.
بهروز، 97- 96: 1381
آذری، تبریز، بزرگان، علامه سید محمد حسین طباطبایی
فیلسوف بزرگ معاصر،
تولد: 1281 ه.ش تبریز، وفات: 1360 ه.ش.
علامه طباطبایی یکی از بزرگترین فلاسفه اسلامی در سده اخیر به شمار می‌رود.
بزرگترین اثر تفسیری علامه طباطبایی تفسیر بزرگ “المیزان” نام دارد که اصل آن به زبان عربی نوشته شده است.
علاوه بر تفسیر المیزان، علامه آثار فراون دیگری نیز دارد که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
رساله در حکومت اسلامی، اصول فلسفه و روش رئالیسم، حاشیه بر اسفار ملاصدرا، قرآن در اسلام، شیعه در اسلام، بدایه الحکمه، نهایه الحکمه.
سرداری‌نیا، 450- 445: 1370
آذری، تبریز، بزرگان، علامه محمد تقی جعفری
فیلسوف بزرگ معاصر،
تولد: 1304 ه.ش، وفات: 1377 ه.ش.
از علامه جعفری بیش از 100 جلد کتاب باقی مانده است. از جمله می‌توان به آثار زیر اشاره کرد:
ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه، تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی، انسان از دیدگاه قرآن، فلسفه و هدف زندگی، حکمت اصول سیاسی اسلام، فرهنگ پیرو و فرهنگ پیشرو و علم و دین در حیات معقول.
شیرازی، 87- 80: 1388
آذری، تبریز، بزرگان، علی مسیو
مبارز عصر مشروطه،
تولد: 1245 ه.ش، وفات: 1289 ه.ش.
او بر زبان فرانسه مسلط بود و از تاریخ انقلاب فرانسه نیز اطلاع داشت و در صحبت‌های خود مثال‌های زیادی از آن می‌آورد و به همین جهت او را مسیو می‌گفتند.
او با سفر به نقاط مختلف دنیا با اغلب آزادی‌خواهان و انقلابیون جهان به خصوص در قفقاز و ترکیه ملاقات کرده بود و به عنوان یک فرد انقلابی تمام‌عیار به دفاع از مشروطیت پرداخت.
اکثر نویسندگان انقلاب مشروطیت ایران مانند احمد کسروی، ادوارد براون و سلام‌الله جاوید به ستایش او پرداخته‌اند.
سرداری‌نیا، 60- 54: 1379
آذری، تبریز، بزرگان، غلامحسین بیکچه خانی
تولد: 1297 ه.ش، وفات: 1366 ه.ش.
نوازنده تار.
او از نوازندگان معتبر تار در نیم قرن اخیر است و به مدت 25 سال نیز سرپرستی ارکستر شماره یک رادیو تبریز را برعهده داشت.
وجدانی، 164: 1364
آذری، تبریز، بزرگان، غلامحسین ساعدی
داستان‌نویس، نمایشنامه‌نویس، مردم‌شناس و روانپزشک معاصر،
تولد: 1314 ه.ش، وفات: 1364 ه.ش.
ساعدی در کنار نویسندگان دیگر مانند صادق هدایت، صادق چوبک و بزرگ علوی از چهره‌های برجسته ادبیات معاصر ایران است.
شب‌نشینی باشکوه، چوب به دست‌های ورزیل، ترسو لرز، عزاداران بیل، آی باکلاه، آی بی کلاه و خیاو یا مشکین‌شهر از جمله آثار معروف او است.
قاسم‌زاده، 210- 207: 1383
آذری، تبریز، بزرگان، غلامعلی رعدی آذرخشی
نویسنده، شاعر، استاد دانشگاه و سیاستمدار،
تولد: 1288 ه.ش، وفات: 1378 ه.ش.
نگاه و اردیبهشت‌نامه معروف‌ترین سروده‌های او به شمار می‌رود.
از صبا تا نیما، 565- 551: ج 3: 1382
آذری، تبریز، بزرگان، محمد خیابانی
مبارز سیاسی دوره مشروطه، تولد: 1297 ه.ق، وفات: 1338 ه.ق.
خیابانی در دومین دوره مجلس شورای ملی به نمایندگی مردم تبریز به مجلس راه یافت و مدت اقامت خود در تهران پیوسته از حقوق ملی و آزادی دفاع می‌کرد.
او در سال 1335 ه.ق به همراه ابوالقاسم فیوضات و تقی رفعت روزنامه‌ی “تجدد” را در تبریز منتشر کرد.
اکبری حامد، 48- 38: 1356
آذری، تبریز، بزرگان، محمدتقی خان پسیان
فرمانده‌ی ژانداری ایران در دوره مشروطه،
تولد: 1309 ه.ق/ 1269 ه.ش، وفات: 1340 ه.ق/ 1300 ه.ش.
پسیان سرودهای ژاندارمری و اشعار ملی ایران را به نام «سه سرود ملی و هفت آواز محلی ایرانی» به زبان آلمانی منتشر کرد که مورد تحسین موسیقی‌دانان آلمانی قرار گرفت.
در سال 1339 ه.ق آزادی‌خواهان خراسان به رهبری پسیان و در مخالفت با دولت قوام‌السلطنه قیام کردند، اما از سوی دولت مرکزی سرکوب شدند و پسیان به قتل رسید.
اکبری حامد، 62- 52: 1356
آذری، تبریز، بزرگان، محمدحسین بهجت تبریزی
شاعر سرشناس معاصر، تولد: 1285 ه.ش، وفات: 1367 ه.ش.
مجموعه حیدر بابایه سلام و دیوان اشعار او از معروف‌ترین آثار ادبی استاد شهریار است.
کاویان‌پور، 187- 180: 1375
آذری، تبریز، بزرگان، محمدعلی تربیت
نویسنده و روزنامه‌نگار عصر مشروطه،
تولد: 1256 ه.ش تبریز، وفات: 1318 ه.ش تهران.
تربیت نخستین کتابخانه به معنای جدید آن را در دوران پیش از مشروطیت به همراه عده‌ای از روشنفکران تبریز تأسیس کرد و نام آن را تربیت گذاشت. این کتابخانه در سال 1300 رسماً گشایش یافت و سه سال بعد نخستین فهرست چاپی کتابخانه تهیه شد که براساس آن تعداد کتاب‌های کتابخانه به 5000 نسخه می‌رسید.
تربیت در سال 1300 ه.ش به ریاست معارف آذربایجان منصوب شد و تا سال 1304 ه.ش در این سمت خدمت کرد.
تربیت نخستین مدرسه دخترانه را در سال 1301 ه.ش به نام “ناموس” بنیان گذاشت.
او در انتشار روزنامه‌های گوناگون مانند گنیجینه فنون، گنجینه معارف، اتحاد و کمال نقش داشت.
کتاب‌های او به شرح زیر است:
تاریخ مطبوعات ایران، دانشمندان آذربایجان، زادبوم، رساله نوروزیه و تقویم تربیت.
تربیت در دورهای دوم، هشتم، نهم، دهم و دوازدهم نماینده‌ی مجلس شورای ملی بود.
سرداری‌نیا، 341- 253: 1370
آذری، تبریز، بزرگان، محمود فرنام
تولد: 1277 ه.ش، وفات: 1372 ه.ش.
نوازندهی دایره.
او با اساتید زمان مانند اقبالالسلطان و عارف قزوینی و قمرالملوک و ابوالحسن صبا و علی اکبر خان شهنازی همنوازی کرده است.
وجدانی، 813: 1386
آذری، تبریز، بزرگان، میرزا حسن رشدیه
بنیانگذار مدارس جدید در ایران،
تولد: 1276 ه.ق تبریز، وفات: 1364 ه.ق قم.
در سال 1306 ه.ق حاج میرزا حسن رشدیه اولین آموزشگاه جدید را در تبریز بنا نهاد.
رشدیه بانی و مؤسس مدرسه ملی تهران بود و تدریس الفبا به شکل جدید در ایران از او به یادگار مانده است.
تألیفات او بسیار زیاد و نزدیک به سی جلد می‌باشد که در زمان خود او در مدارس آموزش داده می‌شدند. مهم‌ترین این کتاب‌ها عبارتند از: وطن دیلی، آنا دیلی، بدایه التعلیم، نهایه التعلیم، تکمله الصرف، تسهیل الحساب و کفایه التعلیم.
سرداری‌نیا، 292- 280: 1370
آذری، تبریز، بزرگان، میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی
متفکر و نویسنده سیاسی دوره مشروطه،
تولد: 1250 ه.ق، وفات: 1328 ه.ق.
او از نویسندگان مهم آستانه مشروطیت بود که آثار و نوشته‌هایش تأثیری فراوان بر آگاهی دادن به مردم و روشن کردن افکار آن‌ها داشت.
طالبوف را می‌توان از بنیانگذارن نثر ساده جدید فارسی دانست که برای نخستین بار طریقه داستان‌نویسی اروپایی را در ایران معرفی کرد.
برخی از آثار مهم و تأثیرگذار طالبوف عبارتند از:
سفینه طاالبی یا کتاب احمد، مسالک‌المحسنین، مسائل‌الحیات، سیاست طالبی، ایضاحات در خصوص آزادی، رساله فیزیک و رساله هیئت جدیده.
احمدی حامد، 110- 106: 1356
آذری، تبریز، بزرگان، میرزا علی آقا ثقه‌الاسلام تبریزی
عالم، مجتهد، مبارز و رهبر سیاسی زمان مشروطه،
تولد: 1277 ه.ق، وفات: 1330 ه.ق.
او ریاست فرقه شیخیه تبریز را برعهده داشت.
یادداشت‌های روزانه، ایضاح الأنباء، مرآت الکتب، بت الشکوی و سه رساله سیاسی تحت عنوان “لالان”، “واگن ملت” و “اگر ما آذربایجانی‌ها غفلت کنیم” مهم‌ترین آثار و نوشته‌های ثقه‌الاسلام می‌باشند.
صفایی، 329- 293: ج 2: 1363
آذری، تبریز، بزرگان، میرزا یوسف خان اعتصام‌الملک
نویسنده و مترجم معاصر،
تولد: 1253 ه.ش، وفات: 1316 ه.ش.
او در سال 1289 ه.ش مجله “بهار” را تأسیس کرد و در آشنا کردن ایرانیان با ادبیات اروپایی تأثیر زیای به جا گذاشت.
او مدتی ریاست برخی از کتاب‌خانه‌ها مهم مانند کتابخانه مجلس شورای ملی و کتابخانه سلطنتی را برعهده داشت.
از جمله آثار تألیفی اعتصام‌الملک می‌توان به کتاب‌های تربیت نسوان، سیاحتنامه فیثاغورس، ثوره الهند و قلائید الادب فی شرح اطواق الذهب و از ترجمه‌های او می‌توان به تیره‌بختان اثر ویکتور هوگو، خدعه و عشق نوشته شیللر و سفینه غواصی ژول ورن اشاره کرد.
اکبری حامد، 147- 144: 1356
آذری، تبریز، بزرگان، مولانا فضل‌الله نعیمی تبریزی
عارف و شاعر معروف، تولد: 719 ه.ش، وفات: 773 ه.ش.
سه کتاب به نام‌های نومنامه، جاویدان‌نامه و محبت‌نامه و دیوان اشعار او به جا مانده است.
او پایه‌گذار نهضت حروفیه در آذربایجان و استرآباد است.
دیوان فارسی فضل‌الله نعیمی تبریزی و عمادالدین نسیمی شیروانی، 1353.
آذری، تبریز، بزرگان، مهدی آذر سینا
تولد: 1325 ه.ش.
نوازنده کمانچه و پژوهشگر موسیقی.
او از فارغالتحصیلان رشتهی موسیقی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران است.
علاوه بر نواختن کمانچه، آذر سینا آثاری نیز ساخته که با صدای خوانندگان مختلف خوانده شدهاند.
کتاب شیوه کمانچهکشی، که از آثار برجسته در زمینه کمانچهکشی به شمار میآید، اثر او است.
وجدانی، 23- 22: 1386
آذری، تبریز، بزرگان، همام‌الدین تبریزی
شاعر قرن هفتم، تولد: 598 ه.ق، وفات: 714 ه.ق.
او از شاعران قصیده‌سرای ستایشگر خاندان جوینی بوده و با سعدی نیز روابطی داشته و با او ملاقات کرده است.
دیوان اشعاری از او به جا مانده است.
براون، 197- 196: 1339
تهران،بزرگراه شهید چمران بلواردانشجو،دانشگاه شهید بهشتی دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه علوم اجتماعی
طراحی شده با افتخار توسط آژانس توسعه کسب و کار پرواز
