فارس، اصفهان، بزرگان (الف)

فارس، اصفهان، بزرگان، ابراهیم ثقفی کوفی

ابواسحق ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی اصفهانی، از بزرگان مولّفین و ثقات مصنّفین و مورخین است، ابتدا زیدی مذهب بوده و سپس امامی شده است. در حدود پنجاه و سه مجلد کتاب تألیف نموده است.

شرح حالش در معالم العلماء و معجم الادباء و روضات الجنّات و دیگر کتب مبسوطاً نوشته شده است. از کتب اوست: 1- اخبار زیدبن علی 2- اخبار کشته شدگان از اولاد ابی طالب 3- قیام حسن بن علی 4- مقتل الحسین 5- مقتل امیرالمومنین 6- الجمل. وی در سال 280 ه.ق درگذشت.

مهدوی، 122- 121 : 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ابن الاسود

احمدبن علویه کرانی کرمانی (کوانی) کاتب اصفهانی، شاعر محدّث ادیب لغوی شیعی، از مجاهدین شعرای اهل بیت است. بیشتر از یکصدسال عمر کرده و در 312 ه.ق درگذشت. کتب زیر از اوست: 1- الاعتقاد یا دعاء الاعتقاد 2- الفیّه، و آن قصیده ای است در هزار بیت در مدح حضرت علی 3- الرسائل المختاره، در ادعیه 4- الشیب و الخضاب و غیره.

نجاشی در رجال خود و عموم مولفین شیعه در کتب خود او را به احترام نام برده اند.

مهدوی، 124- 123 : 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ابن اللبان

ابومحمد عبدالله بن محمد بن عبدالرحمن بن احمد اصفهانی، از مشاهیر فقهای شافعی و محدثین است که در بغداد و اصفهان و مکه از اکابر دانشمندان استماع حدیث نموده (و از مشایخ خطیب بغدادی است). در سال 446 ه.ق در اصفهان وفات یافته، کتاب الروضه از تألیفات اوست.

مهدوی، 129 : 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ابن الفقیه

ابوحامد محمدبن عبدالله بن محمد متطّبب اصفهانی.

معروف به ابن الفقیه، مولف کتاب هدایه الملوک در پزشکی به زبان فارسی است و آن ترجمه رساله محمدبن زکریّای رازی است، در منافع و مضارّ و مقوّیات و مضعّفات و مایتعلق بها می باشد.

مهدوی،  917- 916 : 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ابن لره (لزه)

ابوعمر و بنداربن عبدالحمید لغوی از بزرگان علم لغت و ادب است. اغلب اشعار شعرای عرب جاهلی و اسلام را حفظ داشت. گویند: هفتصد قصیده که اول آن (بانت سعاد) بود در حفظ داشته و در نحو نیز جامع آراء بصریان و کوفیان بود. کتب زیر اوست: 1- جامع اللغه 2- شرح معانی الباهلی 3- معانی الشعر.

سال وفاتش معلوم نیست، اما از معاصرین متوکل عباسی (232-247) می باشد.

مهدوی، 130- 129 : 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ابن مردویه

شهرت چندین نفر از فقها و محدّثین قرن سوم و چهارم در اصفهان است که از آن جمله است: (مردویه به وزن منگوله) 1- ابوعبدالله بن مردویۀ اصفهانی. در محاسن اصفهان: وی را از متقدّمین محدّثین اصفهان می شمارد 2- حافظ ابوبکر احمدبن موسی بن مردویه معروفترین نفر از این خاندان، در سال 323 متولد، و در سلخ رمضان المبارک 416 وفات یافته، از فقهاء و محدثین به شمار است. کتب زیر از تألیفات اوست:  تاریخ، تفسیر قرآن، کتابی در فضائل امیرالمومنین، مستخرج صحیح بخاری. 3- ابوبکر محمدبن احمدبن موسی از متقدمین محدّثین اصفهان است.

مهدوی، 131 : 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ابن مسکویه

ابوعلی احمدبن محمدبن یعقوب بن مسکویه خازن رازی اصفهانی. حکیم و فیلسوف و مورخ عالی قدر شیعی مذهب. گویند در اول مجوسی بوده و سپس مسلمان وشیعی گردیده و ظاهراً این مطلب خالی از اعتبار است، زیرا نام پدر و جدش مخالف این عقیده است. وی خازن «کتابدار» فخرالدولۀ دیلمی بوده و بدین جهت به خازن شهرت یافت. کتب زیر از تألیفات اوست: 1- آداب العرب و الفرس، در اخلاق 2- احوال الحکماء 3- تجارب الامم در تاریخ، مشهورترین تألیفات او 4- ترتیب السعادات، در اخلاق 5- تفصیل النشأتین 6- طهاره الاعراق، معروفترین کتاب در اخلاق. مجموعه تألیفاتش متجاوز از بیست و هشت مجلّد می شود. صاحب عنوان در سال 421 ه.ق در اصفهان درگذشت و در محلۀ خواجو مدفون گردید.

مهدوی، 133- 132 : 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ابن مملک

ابوعبدالله محمدبن عبدالله بن مملک اصفهانی جرجانی از بزرگان متکلمین شیعه در اصفهان است. شیخ طوسی وی را از مصنفین شیعه می شمارد. وی مولف کتاب الامامه و الجامع فی ابواب الکلام و تفض الجبائی فی الامانه می باشد. اولاً معتزلی بوده و شیعه گردید و با ابوعلی جبائی شیخ معتزله مناظراتی داشته است. به وسیلۀ عبدالرحمن بن احمد بن خیرویه از مذهب اعتزال برگشته و شیعه شده است. وی همچنین مولّف کتابی است به نام: المسائل و الجوابات.

مهدوی، 140 : 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ابن واضح (یعقوبی)

احمدبن ابی یعقوب اسحاق بن جعفربن وهب بن واضح کاتب عبّاسی معروف به ابن واضح و ابن یعقوبی و گاهی او را یعقوبی گویند، اصفهانی شیعی، از قدمای مشاهیر مورخین و جغرافی دانان شیعه است. مردی جهانگرد بوده که مسافرت را دوست می داشته و شرق و غرب بلاد اسلام را سیاحت کرده، در سال 260 ه.ق به ارمنستان رفته، سپس به هند و از آنجا به مصر و بلاد مغرب، بعد ازآن کتب تاریخی و جغرافیایی خود را به رشتۀ تحریر درآورده است.

کتب زیر از تألیفات اوست: 1- اخبار الامم السالفه 2- الاسماء 3- البلدان، در جغرافیا 4- التاریخ، که به تاریخ یعقوبی معروف است، و در دو مجلد به طبع رسیده است 5- المسالک و الممالک 6- مشاکله الناس لزمانهم و غیره. صاحب عنوان در سال 284 ه.ق درگذشت.

مهدوی، 139- 138 : 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ابوالحسن عبّاد

ابی الحسن عبّاد، وزیر و کاتب رکن الدوله بوده، از ابوحنیفه فضل بن حباب و معاصرینش از محدّثین بغداد، روایت احادیث می نماید و ابوبکر ابن مردویه و جمعی از فضلای اصفهان از او اخذ حدیث کرده اند. در هدیه العباد در احوال او گوید که در علم و دانش و پرهیزکاری دارای مقامی بلند، مرتبه ای ارجمند بود و در السنۀ مشهور به شیخ امین می باشد و در ابتدای حال به معلمی اشتغال داشته و پس از آن کاتب امیر رکن الدولۀ دیلمی شده و بعداً او را منصب وزارت داد. وی را تألیفاتی است: 1- رساله در آیات الاحکام، 2- رساله احکام القرآن و غیره. وفات عباد را در سال 5-334 ه.ق می نویسند.

مهدوی، 276- 275 : 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ابوالفتوح (عجلی) اصفهانی

منتخب الدین اسعد بن ابی الفضائل محمود بن خلف بن احمد بن محمد عجلی اصفهانی، فقیه و محدث شافعی، از اعاظم فقها و اکابر فضلا است که جهت آموختن حدیث به شهرهای مختلف مسافرت نموده و نزد اساتید هر محل علم و از راه کسب و صحافی امور زندگانی خود را می گذرانده است. در سال 600 ه.ق وفات یافته، قبرش در بقعه امام زاده ابراهیم در قبرستان طوقچی است. کتب زیر از تألیفات اوست:

1– تتمّه التتمّه، 2- شرح مشکلات الوجیز تألیف غزالی.

مهدوی، 174- 173 : 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ابوالفتح سامانی

ابوالفتح شاعر سامانی، فرزند باباخان، متخلص به «دهقان» ملقب به «سیف الشعراء» ادیب فاضل و شاعر ماهر بوده، در انواع فنون سخن، از قصیده و غزل مهارت داشته و بیشتر غزل می گفته است. شرح حال نسبتاً مفصلی از او در مقدّمۀ دیوانش که به نام شکرستان است به قلم عبدالحسین سپنتا به طبع رسیده است. آثار او عبارت است از: 1- شکرستان 2- مثنوی سلیمان و بلقیس، شامل هفتصد بیت 3- هزار و یکشب، که نظم الف و لیل می باشد، در حدود هفتاد هزار بیت، که شاهکار ادبی اوست و به طبع رسیده است. دهقان در حدود سال 1267 متولد و در 1326 در قریۀ سامان وفات یافته و همانجا مدفون گردید.

مهدوی، 170 : 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ابوالفرج اصفهانی

علی بن حسین بن محمّد (هیثم) بن احمد بن هیثم بن عبدالرحمن بن مروان بن عبدالله بن مروان حمار (آخرین خلیفۀ اموی) ادیب نحوی لغوی، و مورخ کاتب و شاعر، از مشاهیر دانشمندان است.

از مورخین و دانایان به علم موسیقی بوده، در سال 284 ه.ق متولد و در سال 357 ه.ق در بغداد وفات یافته است. معروفترین کتابش اغانی و مقاتل الطالبین می باشد. کتاب های: التنزیل فی امیرالمومنین و مانزل فی امیرالمومنین نیز منسوب بدوست.

مهدوی، 175- 174 : 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ابوالقاسم خان جلا

در اصفهان متولد شد. پس از پایان تحصیلات مقدماتی به همراه برادرانش، ابراهیم و حسین سعادت ملی نزد برادر بزرگش، محمدخان دیاری (دکترصحت) عکاسی را فرا گرفت. محمدخان در بحبوحۀ جنگ جهانی اول به روسیه سفر کرد و مدتی آنجا ماند. در بازگشت، آنچه به عنوان ارمغان سفر با خود همراه داشت، لوازم و تجهیزات جدید دندانپزشکی بود و کلیۀ وسایل و داروهای شیمیایی که برای افتتاح یک عکاسخانۀ کوچک لازم بود.

ابوالقاسم و ابراهیم و حسین که مجذوب عملکرد این ابزار جادویی شده بودند، با علاقۀ وافر و در زمانی کوتاه، شیوۀ عکس گرفتن و فرآیندهای مربوط به آن را از برادرشان فرا گرفتند. محمدخان در دروازه دولت چهارباغ، عکاسخانه مرکزی را تأسیس نمود و با کمک برادرانش مشغول به کار شد.

مدتی بعد دانشگاه تهران اعلام کرد برای دوره های دندانپزشکی از طریق آزمون اختصاصی دانشجو می پذیرد. محمدخان در امتحان ورودی شرکت کرد و در آبان ماه 1311 ه.ش (1933م) به دانشگاه تهران وارد شد و از آن پس عکاسخانه به طور کامل توسط برادرها اداره شد. پس از رفتن محمدخان به تهران، ابوالقاسم تصمیم گرفت به طور مستقل کار کند. لذا مدتی در خیابان چهارباغ عکاسی مهر را مستقلاً اداره نمود و سرانجام در سال 1313 ه.ش (1934 م) عکاسخانه شرق را در مکان فعلی آن در خیابان چهارباغ مقابل مدرسه چهارباغ تأسیس کرد. عکاسخانه شرق به زودی از شهرت عام برخوردار شد و این شهرت را مدیون نظم، دقت و وقت شناسی صاحبش بود. ابوالقاسم خان اخبار روز را همیشه و با دقت مطالعه می کرد. از اولین پایه گذاران عکاسی خبری در اصفهان بود. در آتلیه خود عکس می گرفت اما بیشتر ترجیح می داد در حرکت باشد و از اخبار و وقایع موجود عکس تهیه کند.

به عنوان عکاس خبرنگار با روزنامه ها و مراکز مختلف کار می کرد. (از جمله روزنامه پست تهران، اداره انتشارات و تبلیغات استان اصفهان و . . .) عکسهای بسیاری از وی به یادگار مانده که برای مثال می توان از مجموعه عکس های مشاغل سنتی اصفهان، پناهندگان لهستانی در اصفهان، کارخانه ها و تظاهرات کارگری اصفهان وی نام برد.

دمندان (نفیسی)، 139- 138: 1377

فارس، اصفهان، بزرگان، ابو ایّوب سلیمان اصفهانی

ابن داود بن بشر المنقری الشاذکونی اصفهانی کوفی، از ثقات محدثین امامیّه بود. نجاشی میگوید محققاً نمی توان او را از شیعیان دانست، لکن از جماعتی که از اصحاب حضرت صادق می باشند روایت احادیث می کند. جهت اخذ حدیث و نقل به آن بغداد و کوفه و اصفهان رفته، در سال 6-234 ه.ق در اصفهان درگذشت.

مهدوی، 678: 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ابوسعید رستمی

ابوسعید رستمی محمدبن محمدبن الحسن بن محمدبن علی بن رستم از نجبای شهر اصفهان و از بزرگان و شعراست. اشعارش تماماً نمکین و ملاحت خاصی دارند. ابوسعید پیوسته به اجداد خود فخر می کرده. ابوسعید از معاصرین صاحب بن عباد بوده و در نزد او مقامی بلند داشته، به حدی که صاحب او را بر سایر ندما و نزدیکان خود برتری می داده است.

ابوسعید را قصاید زیادیست که بیشتر آنها در یتیمه الدهر مضبوط است و از جمله قصیدۀ معروفی دارد که ثعالبی گوید رستمی تمام محاسن و لطائف کلام خود را در آن جمع آورده است.

نورصادقی، 189: 1316

فارس، اصفهان، بزرگان، ابوعبدالله سلمان فارسی

شرح حالش در جمیع کتب رجال مضبوط است. به طور اختصار آن که نامش روزبه، از اهالی جی اصفهان بوده و در طلب تحقیق دین رنجها کشیده و مسافرتها نموده و سرانجام به شرف حضور محضر پیغمبر اکرم مشرف گردید. از بزرگترین صحابه آن حضرت بوده و به خطاب «السلمان منّا اهل البیت» مفتخر گردید. در سال 33 یا 36 ه.ق در مداین وفات یافت و قبرش معروف است.

مهدوی، 672: 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ابوعبدالله معصومی

ابوعبدالله معصومی یکی از بزرگان اسلام است و در فنون فضائل و حکمت نظری و عملی استاد و در مقام تدریس و تحقیق مهارتی بسزا داشته است. مولدش اصفهان و از طفولیت در این شهر به تحصیل و کسب کمالات پرداخته است. در حکمت طبیعی و الهی وارد شده و در علم فقه تبحر یافت و چنان در این علوم مهارت یافت که از سایر هم درسان بلکه از اساتیدش برتری جست.

هنگامیکه شیخ الرئیس از همدان به اصفهان آمد، ابوعبدالله به مصاحبت و خدمت او پرداخت و تکمیل مقامات حکمت را نزد وی نموده، ترقیات کامل یافت. شیخ پیوسته او را بر سایر شاگردانش ترجیح می داده، بطوریکه شیخ الرئیس گوید: «ابوعبدالله منی بمنزله ارسطاطایس من افلاطون» (ابوعبدالله در نزد من مقامی را داراست که ارسطو پیش افلاطون داشت).

بعد از وفات شیخ الرئیس ابوعبدالله مدتی در اصفهان زیست و بساط تدریس بگسترد و سایر علما و فضلا از محضرش کسب علم نمودند. در اهمیت مقام و منزلتش همین بس که ابوریحان بیرونی وقتی هیجده مسئله نزد شیخ الرئیس فرستاد که جواب گوید، او با بوعبدالله محول داشت.

ابوعبدالله را کتب بسیاریست از جمله کتابی دارد، در مفارقات عقلیه و اعداد عقول و اعداد مبدعات. شیخ الرئیس را رسالۀ در عشق است که گویند چون ابوعبدالله در مجالس درس وی همواره صحبت از عشق می نمود و کلمات حکما را که آیا ماهیت آن چیست مطرح می کرد به اسم او نوشت. از شرح حالتش چنین برمیآید که وفاتش در حدود 450 ه.ق بوده است.

نورصادقی، 180- 179: 1316

فارس، اصفهان، بزرگان، ابوعبدالله معصومی

حکیم و فیلسوف، از دانشمندان حکمای اسلام و ارکان علمای اعلام، و فقهای فخام، از شاگردان و مخصوصین ابن سینا بوده و استاد دربارۀ او گفته است: «ابوعبدالله منّی بمنزله ارسطاطایس من افلاطون». پس از فوت استاد، در اصفهان ساکن بوده و تدریس حکمت و فلسفه می فرموده است. در حدود سال 450 ه.ق درگذشت. کتب زیر از اوست: 1- جواب 18 مسأله که ابوریحان از ابن سینا کرده، و استاد جواب آن را بدو حواله نموده ،2- رساله ای در حفظ الصحّه، 3- شرح کلمات متقدمین از حکما، 4- مفارقات عقلیّه 5- رساله ای در منطق و غیره. ابن سینا رسالۀ عشق را به نام وی نگاشته است.

مهدوی، 168- 167 : 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ابومسعود زین الملک اصفهانی

هندو بن محمدبن هندو اصفهانی. از مستوفیان دیوان محمدبن ملکشاه سلجوقی است و در سال 506 ه.ق به سعایت دشمنانش به دار آویخته شد.

مهدوی، 1027 : 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ابومسلم محمدبن بحر اصفهانی

ادیب لغوی نحوی شاعر کاتب مفسر. در 254 ه.ق متولد و در 322 ه.ق درگذشت. مصب کتابت داعی صغیر محمد بن زید الحسینی متوفی به سال 287 ه.ق را داشته است. کتب زیر از اوست: 1- جامع التأویل، در تفسیر قرآن برحسب رأی معتزله، 2- کتاب همزه، 3- الناسخ والمنسوخ، 4- کتابی در نحو. در زمان مقتدر عبّاسی حکومت اصفهان را داشته و در کلّیّه فنون ادب و حدیث و تفسیر استاد بوده و مذهب اعتزال داشته است.

مهدوی،  898 : 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ابونصر (ابومضر)

نجم الدین محمود بن جریر ضبی اصفهانی. ادیب نحوی معتزلی لغوی معروف به «فرید العصر»، در نحو و لغت و طب، بلکه در جمیع علوم و فنون سرآمد اهل زمان بوده و بدو مثال می زدند. در خوارزم سکونت داشته و مذهب معتزله را ترویج می کرده و جمعی کثیر از علما مانند زمخشری از محضر او مستفید شده اند. در سال 507 ه.ق در مرو درگذشت. کتاب های او عبارتند از: 1- زاد الراکب، در متفرّقات ادب و اشعار و حکایات 2- مسالک العباد، در تصوّف به فارسی 3- مناهج الطالبین از اوست.

مهدوی، 927: 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ابونعیم اصفهانی

حافظ ابونعیم احمدبن عبدالله بن احمدبن اسحق بن موسی بن مهران اصفهانی، سبط محمدبن یوسف البنّاء الاصفهانی، در رجب سال 330 ه.ق در اصفهان متولد شد. جهت اخذ حدیث و تحصیل علم، به شهرهای مختلف مسافرت نموده و سرانجام در سال430 ه.ق در اصفهان وفات یافته و در قبرستان آب بخشان مدفون گردید. شرح حالش در عموم کتب شیعه و سنی به جلالت قدر و وثاقت مذکور است.

کتب زیر از اوست: 1- اربعین در حالات حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه 2- تاریخ اصفهان، در دو مجلّد، به طبع رسیده 3- حلیه الاولیاء، معروف ترین تألیف او 4- ذکر المهدی 5– مانزل من القرآن فی امیرالمومنین 6– معرفه الصحابه، و یازده مجلّد کتاب دیگر. در کتب رجال از او به حافظ اصفهان و گاهی حافظ دنیا تعبیر می کنند. وی از اجداد علّامه مجلسی است و برخی او را سنی و صوفی و عدّه ای شیعه می دانند.

مهدوی، 226- 224 : 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ابی القاسم حسین راغب اصفهانی

ابن محمّد بن مفضّل بن محمّد. ادیب لغوی نحوی شافعی، معروف به راغب از بزرگان علما و فقها، در علوم ادب و لغت و شعر و حدیث و کلام بی نظیر بوده و جمعی وی را شیعی امامی می دانند. کتب زیر ازوست: 1- اخلاق راغب، 2- افانین البلاغه، 3- الایمان و الکفر، 4- تحقیق البیان، در تأویل قرآن.

مهدوی، 553- 552 : 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ابی محمد قاسم بن محمد دیمرتی اصفهانی

ادیب نحوی لغوی، مولّف کتاب: 1- الابانه، 2- تفسیر الحماسه، 3- تقویم الالسنه، 4- تهذیب الطبع، در نوادر لغت، 5- غریب الحدیث.

مهدوی، 868: 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ابیوردی

ابوالمظفّر محمّد بن احمد بن محمد ادیب شاعر لغوی، در علوم لغت و ادب و حدیث و انساب و اخبار عرب و بسیاری از علوم دیگر، وحید عصر و فرید دهر خود بوده است. کتب زیر از تألیفات اوست: 1- الانساب، 2- تاریخ ابیورد 3- تاریخ نساء 4- تعله المشتاق 5- الدّره الثمنیه 6- طبقات العلوم 7- قبسه العجلان فی نسب آل ابی سفیا 8- المجتبی من المجتبی 9- المختلف و الموتلف 10- دیوان اشعار مطبوع.

مهدوی، 227 : 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، احمد مجدالاسلام کرمانی

شیخ احمد مجدالاسلام کرمانی، فاضل و ادیب و شاعر. پدرش اهل فضل و دانش و از آزادی خواهان صدر مشروطیّت بود و روزنامۀ ندای وطن را در طهران منتشر می نمود. دیگر از روزنامه هایی که او منتشر می نمود روزنامۀ ادب است و از آثارش منظومۀ شهر خاموشان راجع به اوضاع عدلیّه است.

از اتفاقات مهم زندگی او تبعید شدن ایشان به کلات نادری در زمان عین الدوله می باشد که در این مسافرت حاج میرزا حسن رشدیّه و میرزا آقا اصفهانی با ایشان همراه بوده اند. مجدالاسلام در رمضان سال 1341 ه.ق در کرمان درگذشت.

مهدوی، 464- 463 : 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، ارباب محمد تقی فلاورجانی

ابن حاجی محمدابراهیم فلاورجانی از مصدقان معروف و دهقانان نامدار اصفهان است، در بلوک لنجان مخصوصاً قدرت و نفوذ و شهرتی بسزا داشت.

همایی، 345 : 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد ابراهیم بنّا اصفهانی

استاد ابراهیم بن استاد اسمعیل بنا اصفهانی از معماران و بنّایان بزرگ اصفهان در قرن 11 هجری است. نمونۀ کارهای او در مسجد جامع عتیق اصفهان در جزو تعمیرات و تزئینات شاه عباس ثانی موجود است به تاریخ 1072 هـ .ق.

همایی، 354: 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد ابوالقاسم خواجویی نقاش

از معاریف نقاشان عمارات است که روی پرده و گچ انواع نقاشی و صورت سازی و گل و بوته و دورنما می ساخته و بزرگترین استاد این فن در نیمه دوم قرن سیزدهم است. نمونۀ کارهای او با امضای عمل ابوالقاسم و تاریخ 1288 ه.ق در اطاق نقاشی خانۀ موروثی نگارنده در اصفهان که در عهد جدّم همای شیرازی روی ارادت استاد ابوالقاسم بوی انجام گرفته و نیز در تالار مقبره در امامزاده احمد موجود است.

همایی، 318 : 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد احمد چاقوساز اصفهانی

در عهد صفویه می زیست و در چاقوسازی هنری بی نظیر داشت، مخصوصاً قلم تراش های او که دستۀ استخوانی و تیغۀ فولادی کوتاه به شکل گزلکهای پهلوی کارد و قمه ساخته شده از بهترین قلم تراشهای نوظهور فرنگی بهتر است. مابین خوشنویسان معروف بود که قلم تراشهای کار احمد دویست سال کار می کند بدون اینکه محتاج به سنگ و سوهان باشد. از مختصات چاقوهای احمد این است که دستۀ آن تا نمی شود و همانطور مثل گزلک است.

همایی، 388371- 370 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد اسماعیل کاشی

از مردم محله بیدآباد و کاشیکار بزرگ زمان مرحوم سیدبید آبادی و اولاد اوست وآثار برجسته اش و مسجد سیّد با تاریخ 1294 ه.ق موجود است. جزو تزئیناتی که در زمان حاج سیدجعفر پسر مرحوم سید در مسجد بعمل آمده است با این امضا که در محراب کرده: «اللهم اعقر لمحمد اسمعیل 1294ه.ق».

این شخص پدر مرحوم میرزا یحیی مدرس بیدآبادی است که از شعرا و فضلای نامی عهد خود و در شعر یحیی تخلص می کرد و در 95 (نود و پنج) سالگی روز چهارشنبه ششم ذی القعده 1349 ه.ق فوت و در بیرون تکیه میرزا رفیعا دفن شد. وفات استاد محمد اسماعیل در ماه جمادی سنۀ 1310 ه.ق واقع شده و پسرش مرحوم میرزا یحیی در تاریخ فوت او گفته است.

همایی، 357- 356: 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد اسمعیل کاشی تراش

از اساتید کاشی تراشی است که در خواندن کتیبه های کوفی و ثلث هم دستی پیدا کرده است. در اکثر تعمیرات مساجد حضور داشت امّا امسال (محرم 1377 ه.ق) او را از اصفهان به قم برده اند و آنجا مشغول کاشی تراشی و کتیبه بندی است.

همایی، 364: 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد اصغر صانعی

اصغر صانعی فرزند آقامحمد اصفهانی متولد سال 1300 ه.ش از نقاشان مینیاتور (سبک چینی و اصفهانی عهد صفوی) خوش سلیقه چابک دست عرص حاضر. در اصفهانست و در تماشاخانۀ سپاهان دکوراتر می باشد و استادی از کارهای وی نمایانست.

در هر دو قسم ریزه کاری و درشتکاری مینیاتور مهارت دارد. علاوه بر نقاشی در نمایشنامه نویسی و هنرپیشگی نیز دست دارد. از نمایشنامه های او درام تاریخی عبّاسه و نمایشنامۀ کمدی سرخر در تماشاخانۀ سپاهان به معرض نمایش گذارده شده و خود او نیز گاهی نقشهای قابل توجهی را ایفا کرده است.

صانعی پس از تحصیل مقدمات از اصفهان به طهران رفت و دورۀ هنرستان هنرهای زیبا را در سال 1319 ه.ش به پایان رسانید اما در فن نقاشی به دورۀ مدرسه قناعت نکرد و در خارج نیز نزد استادان زبردست طهران و اصفهان کارکرد. استاد عمدۀ او در اصفهان آقای حاج مصورالملک است که در نقاشان و شبیه سازان عصر حاضر نظیر ندارد و استاد عمدۀ صانعی در طهران آقای حسین خان بهزاد بوده که از مینیاتورسازان زبردست ایران به شمار می رود. قسمت دکوراتوری را هم از یک نفر استاد آلمانی فرا گرفت و در موقعی که ادارۀ راه آهن برای نمایش دادن کارهای وطنی غرفه ها تشکیل داد، صانعی در ساختن و پرداختن غرفه ها شرکت داشت و به واسطۀ ابراز حسن سلیقه از استاد متخصص آلمانی جایزه گرفت و این خود اولین جایزه بود که جوان هنرمند در اثر نشان دادن هنر خویش دریافت و او را به تکمیل فن دکوراتوری تشویق نمود.

همایی، 317- 316 : 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد بدیع الزمان تونی اصفهانی

استاد بدیع الزمان تونی الاصل یزدی المولد الاصفهانی الموطن از معماران زبردست سرکار شاهی شاه عباس کبیر بوده و در بنای مسجد شاه اصفهان دست داشته و در این باره خدمت شایان کرد، ولیکن اهمیت استاد علی اکبر اصفهانی و دخالت او در معماری و مهندسی مسجد شاه بیش از بدیع الزمان بوده است که در کتیبۀ سردرب مسجدنام از استاد علی اکبر برده و او را به معماری مسجد معرفی کرده است.

همایی، 360: 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد حسین بهزاد

پدرش میرزا فضل الله از مردم محلۀ بیدآباد اصفهان است که از آنجا مهاجرت کرد و قسمت دوم عمر خود را در طهران گذرانید و در لباس عبا و عمامه شغل منبری داشت و تا آخر عمر با فقر و مسکنت دست به گریبان بود. جدش میرزا باقر اصفهانی است که از وعاظ و روضه خوان های معروف عهد خود به شمار می رفت. حسین بهزاد در سال 1273 ه.ش متولد شد. بهزاد در آن تاریخ که شش سال داشت به مدرسۀ شرف مظفر می رفت، اما ذاتاً به نقاشی علاقه داشت و به درس نمی پرداخت. پدرش چون دید که به درس علاقه ندارد و برعکس به نقاشی علاقمند است او را نزد یکی از دوستان همشهریش ملاعلی قلمدان ساز اصفهانی که از اساتید جمع الصنایع بود به شاگردی فرستاد. تا هشت سالگی نزد ملاعلی به نقاشی و تذهیب قلمدان مشغول بود. اتفاقاً پدر و استادش، هر دو به فاصلۀ کمی در وبای طهران به سال 1321 ه.ق فوت شدند. مادرش هم ازدواج کرد و کودک هشت ساله از پدر و معلم هر دو محروم ماند.

در این موقع نزد آقاحسین پیکرنگار که از شاگردان برجستۀ ملاعلی بود به شاگردی رفت. نزد او نقاشی یاد میگرفت و روزانه یک شاهی یا صد دینار اجرت داشت که این مبلغ را هم به قول خودش بیشتر صرف کاغذ و قلم نقاشی کرد و به خود سختی می داد. بعداً نزد میرزا ابوالقاسم نقاش اصفهانی رفت که از اساتید مجمع الصنایع بود و در مینیاتورسازی مخصوصاً تصویر گل و بوته همانند نداشت.

بهزاد در سال 1314 ه.ش زمانی که علی اصغر حکمت وزیر فرهنگ بود با خرج خودش به فرانسه رفت و مدت 13 ماه آنجا بود که غالب به موزۀ لوور می رفت و دیدن آثار خارجی موجب تحولی در سبک مینیاتورسازی او گردید. سفر دیگر در 1333 ه.ش هم به پاریس رفت و در نمایشگاه آثار خودش شرکت نمود. سومین مسافرتش به چکوسلواکی و لهستان بود که حدود دو هفته طول کشید و در 1336 ه.ش به دعوت دولت ترکیه به آنجا سفر کرد که آنهم چندان طولانی نبود و از آن پس دیگر به سفر نرفت.

همایی، 339- 337 : 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد حسینعلی بنّای اصفهانی

استاد حسینعلی از بنایان و معماران معروف زمان شاه سلطانحسین صفوی (1105-1135ه.ق) است. تعمیر و ساختمان های جدید امامزاده اسماعیل که در زمان شاه سلطانحسین به تاریخ 1111-1112 ه.ق انجام گرفته از کارهای این استاد و امضای او در کتیبۀ بدنۀ گنبد بقعه نوشته شده است.

همایی، 354: 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد حیدر علی معمار اصفهانی

استاد حیدرعلی بن استاد محمدعلی اصفهانی. در تذکرۀ نصرآبادی در ترجمۀ حال آقا اسمعیل کاشی تراش پسر استاد حیدرعلی می نویسد: «جد و پدرش هر دو در سلک معماران شاه عباس ماضی بودند». استاد محمدعلی معمار مسجد شیخ لطف الله بود که امضای او در کتیبه کاشیکاری تصریح شده و نوشته است: «عمل استاد محمدعلی بن . . .». باقی کاشی ریخته است و معلوم نمی شود نام پدرش چه بوده است.

همایی، 355: 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد حیدر قلی عودی

از سازندگان و عودنوازان چیره دست در دربار شاه عباس کبیر است که در سفرهای شاهانه نیز ملازم رکاب بود با خواننده ای تصنیف ساز به نام مطربی قزوینی که عالم آرای عباسی در حوادث 1015 ه.ق از آنها نام برده و حیاتشان تا آن تاریخ مسلم است.

همایی، 255 : 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد شجاع بنای اصفهانی

استاد شجاع ابن استاد قاسم بنای اصفهانی از اساتید معماران و بنایان نیمه دوم قرن 11 هجری است. پدرش استاد قاسم هم در این قرن از بزرگان معماران و بنایان اصفهان بود و قبل از سال 1078 هـ .ق فوت شد. قسمت الحاقی مسجد شاه که شاه سلیمان صفوی بنیاد کرد و به نام مسجد شاه سلیمان معروفست، از نمونه های عمل استاد شجاع می باشد. بالای کتیبۀ سردرب این مسجد که به خط محمدرضا امامی در 1078 ه.ق است از استاد بنّاء نام برده: «عمل فقیر شجاع بن مرحوم استاد قاسم البناء الاصفهانی».

همایی، 354: 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد صدرالدین حجّار

استاد صدرالدین اصفهانی از اساتید سنگ تراشان نیمه دوم قرن هجری است. از آثارش حجاری قبر محمدصفی قاضی است در ایوان بیرون جنب پنجرۀ بقعۀ امامزاده اسماعیل پهلوی چنار بزرگ که تاریخ آن 995 ه.ق است.

همایی، 355: 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد علی اکبر معمارباشی

استاد علی اکبر معمارباشی از اهل اصفهان نصرآبادی نویسنده کدخدائی در نهایت آرام و صلاح درویش است. مسجد جامع کبیر واقع در میدان نقش جهان به معماری او به اتمام رسیده، اکنون نام وی در کتیبه سردرب مسجد شاه دیده می شود.

نورصادقی، 260: 1316

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد طاهر بنّا

فرزند استاد رضای بنّای اصفهانی، از معماران معروف زمان شاه سلیمان صفوی است. از آثارش ساختمان کاروانسرای شیخ علی خان زنگنه در سال 1098 ه.ق می باشد.

مهدوی، 743 : 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد فولاد

فرزند استاد شجاع الدین حلوایی، عارف فاضل، متوفّی در سال 959 ه.ق قبرش جنب غسّالخانه مقابل تکیۀ خاتون آبادی ها. در برخی از کتب کراماتی نقل کرده اند. قبرستان فعلی اصفهان در زمان صفویه به نام مزار بابارکن الدین شهرت داشته و پس از این تاریخ به تخت فولاد شهرت یافته است. مرحوم انصاری درتاریخ اصفهان و ری گوید: «فولاد از فرماندهان قشون فخرالدولۀ دیلمی بوده و پسرش در سال 407 ه.ق یاغی شده و به مدد منوچهر بن قابوس ری را حصار داده و مجبوراً تولیت اصفهان را به وی دادند و تخت پولاد منسوب به پدر اوست که دلیری رشید بود و تخته سنگی ساخته و بر آن می نشسته و تا زمان پدر مولّف، آن تخت سنگی بود که کشتی گیران از زمان متعمد در آن نقطه کشتی می گرفتند و چون دیگر مبانی، اتباع ظل السلطان از میان بردند».

مهدوی، 863: 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد قاسم مقنی

اصلش ظاهراً از مردم یزد است اما سالیان دراز است که در اصفهان متوطّن شده و کارشناس معروف قنوات است. انصافاً در فن خود هنرمندی عجیب دارد، بدون هیچ ابزار و آلات مهندسی فقط به نیروی تجربه هرکجا را دید تشخیص می دهد که اولاً قابل حفر قنات و چاه آب است یا هر اندازه حفر کنند به آب نمی رسند، و ثانیاً معلوم می کند که عمق چاه باید چه اندازه باشد، و ثالثاً با طراز چشم معین می کند که آب قناتی که در فلان نقطه حفر شده در کجا ظاهر خواهد شد.

همایی، 346 : 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد علی اکبر معمار اصفهانی

استاد علی اکبر اصفهانی از نوابغ معماران اصفهان در عهد شاه عباس کبیر 985-1038 هـ . بوده و لقب معمارباشی داشته و مسجد شاه اصفهان که از عجایب بناهای عالم است به معماری او ساخته شده و نامش در کتیبۀ پیشانی مسجد ثبت است: «و بمعماریه من فی العمل کالمهندسین و هوالنّادر اوانی الاستاد علی اکبر الاصفهانی».

همایی، 357: 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد محمد امین

بنّا و کاشی تراش عهد شاه سلطانحسین صفوی از کاشی تراشان طراحان و معماران بزرگ عهدشاه سلطانحسین صفوی است که تعمیرات صفه غربی مسجد جامع عتیق اصفهان بدست او انجام گرفته است (در سنۀ 1112 هـ وق) و امضای او در دو موضع میان کتیبه های دوازده امام خط نستعلیق که کاتب آن ابوالمعالی حسینی نقیب است، در چهار ترنج کوچک وسط کتیبه ها در چهار قسمت نوشته است: «عمل ذره بی مقدار بن محمد مومن محمدامین اصفهانی بنا». محل دیگر در بدنۀ دیوار شمالی همان صفّه مابین چهارمصراع رباعی خط کوفی بنائی در مربعی به همان خط نوشته است: «عمل بن محمد مومن محمدامین».

همایی، 360: 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد محمد حسین حجّار

از آثار برجسته اش حجاری مقبرۀ مادر شاهزاده است. سنگ مرمر سفید که آقامحمد باقر سمسوری نوشته و او حجاری کرده است در سنۀ 1262 ه.ق. همچنین از دیگر آثار حجاری او، مقبرۀ ملااسماعیل خواجویی است متوفی 1173 ه.ق که به دعای «اللّهم اعقر لمحمد حسین» امضا کرده است.

همایی، 359- 357: 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد محمد رضا حجّار اصفهانی

مانند پدرش استاد محمدعلی حجّار اصفهانی شغل حجّاری و در این متن شهرت و مهارت داشت. حجاری مقبرۀ شیخ محمدتقی صاحب حاشیه متوفی 1248 ه.ق که ده سال بعد از وفاتش در سال 1258 ه.ق شده، از کارهای ممتاز اوست که امضا کرده: «صنعه محمدرضا ابن محمدعلی حجّار».

همایی، 357: 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد محمد شفیع سلیم

معروف به سلیما استاد بزرگ شبکه سازی و طراحی طلا و نقره در عهد شاه عباس ثانی و شاه سلیمان است. در شاعری نیز طبعی قادر داشت و سلیم تخلص می کرد.

همایی، 385: 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد محمد علی حجّار

از سنگ تراشان استاد معروف نیمه دوم قرن دوازدهم هجری است. از جمله آثارش سنگ قبر آقامحمد بیدآبادی است متوفی 1197 ه.ق که استاد محمدعلی امضا کرده است. پسرش استاد محمدرضا هم از سنگ تراشان بزرگ نیمه اول قرن سیزدهم هجری است که حجّاری مقبرۀ مرحوم شیخ محمدتقی صاحب حاشیه در تکیۀ مادر شاهزادۀ تخت فولاد مورخ 1258 ه.ق از کارهای اوست که امضا کرده است.

همایی، 356: 1375

فارس، اصفهان، بزرگان،  استاد محمد علی معمار اصفهانی

استاد محمدعلی معمار اصفهانی از معماران و مهندسان بزرگ شاه عباس کبیر (985-1038) بود. در تذکرۀ نصرآبادی در ترجمۀ احوال آقااسمعیل ابن استاد حیدرعلی ابن استاد محمدعلی معمار می نویسد: «جد و پدرش هر دو در سلک معماران شاه عباس ماضی بودند». بالای چهار چوبۀ درب بزرگ به داخل مسجد شیخ لطف الله روی یک کاشی نوشته است: «عمل فقیر محمدعلی ابن مرحوم استاد» و باقی عبارت مشتمل بر نام پدر استاد محمدعلی روی کاشی دیگر بوده که معلوم نیست کجا افتاده است. در صورتی که این “محمدعلی” همان استاد معماری باشد که نصرآبادی ذکر کرده است، معلوم می شود که معمار مسجد شیخ لطف الله استاد محمدعلی اصفهانی است. پدر استاد حیدرعلی معمار و جد آقا اسماعیل کاشی تراش و باید این استاد بزرگ را از نوابغ معماران و مهندسان عهدشاه عباس کبیر شمرد که در سال 1011 ه.ق حیات داشته است.

همایی، 353: 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد محمود غازی اصفهانی

استاد محمود غازی اصفهانی معروف به غازی ابن استاد محمد بنا از اساتید هنرمندان بنائی قرن ششم هجری است و مسجد اردستان در سال 555 ه.ق بدست او ساخته شد و نامش دو جا در کتیبه های مسجد آمده است. یکجا: «علی یدالاستاد محمود الاصفهانی المعروف بغازی فی سنه ثلاث و خمسین و خمس مإئه».

همایی، 359: 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، استاد یوسف بنا اصفهانی

استاد یوسف بن تاج الدین بناء اصفهانی از اساتید معماران و بنایان قرن 10 هجری است. نمونۀ کارهای او در مسجد جامع عتیق اصفهان موجود است.

همایی، 354: 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، اشرف الکتاب اصفهانی

آقازین العابدین اصفهانی ملقّب به اشرف الکتاب، فرزند آقا قاسم اصفهانی (بعضی نام پدرش را محمدتقی نوشته اند) از نوابغ خوشنویسان خط نسخ و از مفاخر عظیمۀ ایران بود. ولادتش 1185 ه.ق و  وفاتش 9 شعبان 1296 ه.ق در اصفهان واقع شد.

همایی، 80- 76 : 1375

فارس، اصفهان، بزرگان، افضل الدین حسن مهابادی

ابن علی بن احمد بن علی مهابادی.

فقیه صالح (ادیب) متبحّر، از ثقات علمای امامیّه قرن ششم هجری است. کتب زیر ازوست: 1- الاعراب، 2- دیوان شعر، 3- رد تنجیم، 4- شرح شهاب.

مهدوی، 500: 1384

فارس، اصفهان، بزرگان، امام احمد مرزوقی

ابوعلی احمد بن محمّد بن حسن اصفهانی، معروف به امام مرزوقی. شاعر ادیب، از شعرای اهل بیت. از صاحب بن عبّاد نقل شده است که گفته است: در علم و ادب سه نفر اصفهانی به مقامی عالی رسیدند: 1- اسکاف (ابوعبدالله خطیب) 2- حائک (مرزوقی صاحب عنوان ) 3- حلاج (ابومنصور بن ماشده).

وی را کتب و تألیفاتی است که از آن جمله است: 1- الازمنه والامکنه 2- شرح اشعار هذیل 3- شرح حماسۀ ابی تمام 4- شرح الفصیح تألیف ثعلب  5- شرح مفضّلیّات 6- شرح الموجز در نحو 7- شرح النحو در اعیان الشیعه والکنی و الالقاب.

مهدوی، 251- 250 : 1384