فارس، یزد، آثار تاریخی، برج و بارو و حصار

فارس، یزد، آثار تاریخی، برج، بارو و حصار

قدیمترین اطلاعی که درخصوص حصار یزد در دست داریم آن است که حصار گرد شهر توسط ابویعقوب اسحق دیلمی و ابومسعود بدر بهشتی (امیرمسعود در تاریخ جدید یزد) و ابوجعفر (کیانرسو) و ابویوسف، چهار سرهنگ از اعضای حکومت امیرعضدالدین علاء الدوله ابوجعفر کاکویه، در سال 432ه.ق  ساخته شد. علی الظاهر همین دیوار است که در جامع الخیرات از آن به عنوان «سور» یاد شده است.

دو نفر از این چهار سرهنگ، براساس دو کتیبه ای که یکی از آن ها اکنون موجود است (در بنای دوازده امام) و متن یکی دیگر را بطور قابل وثوق در دست داریم (از آن در دروازه خطیره که مرحوم جواد مجدزاده صهبا ضبط کرده است و پس از این به آن خواهیم پرداخت). برادر بوده و پدرشان – نیال نام داشته است. این دو نفر عبارتند از: ابویعقوب اسحق مشهور به دیلمی و ابومسعود بدر مشهور به بهشتی. اینها همان دونفرند که بنای معروف به دوازده امام را ساخته اند و بر کتیبه آن نیز نامشان مضبوط است.

حدود این حصار طبق ضبط تاریخ جدید یزد چنین بوده است: «این چهار سرهنگ یزد را حصار کشیدد از کنار باغ بهشتی و طرف دولت خانه و آثار آن هنوز باقی است (یعنی در قرن نهم) و برج ها ثابت است و اکنون خانه های مردم بدان دیوار متصل است و بارو داخل شهر است.» البته محله شهرستان که اعظم و اشهر محلات شهر بوده است داخل حصار قرار داشت.

نکته دیگری که از تواریخ یزد در باب آن حصار مستفاد می شود وجود چهار دروازه ای است که برای یزد ساخته شده و به نام های دروازه قطریان (که بعدها به دروازه شاهی مشهور شد و هنوز بدین نام موسوم است)، دروازه کوشکنو (که هنوز اسمش باقی است)، دروازه مهریجرد (که امروزه فقط نامش به نام دروازه مهریز خطیره اخیرست) در آن تواریخ از آن ها یاد شده است.

در سال 673 سیل بسیار عظیمی به یزد روی آورد و قسمت های زیاد از شهر و از جمله قسمتی از حصار را خراب کرد. چون اتابک یوسف شاه بن طغان (طغی شاه) به سلطنت یزد رسید (685-714) به مرمت حصار ویران شده پرداخت و آن را بازساخت.

سومین اطلاعی که از وضع حصار یزد داریم مربوط به دوران مبارزالدین محمد مظفرست که از سال 713 تا 759 ه.ق امارت و پادشاهی کرد. طبق مسطورات تواریخ یزد مبارزالدین در سال 747 ه.ق محلات کوچه سنبلان، کوچه جلال، کوچه صندوقیان، باغ بهشتی، مدرسه اتابک سام، کوچه پس در مدرسه، دارالشفای صاحبی، ایلچی خانه، مزار شرف الدین خضر، کوچه پای بوز، سنجدستان، باب کیا را که خارج از شهر بود جزء شهر کرد و از دروازه قطریان (= دروازه شاهی) تا دروازه مادر امیر باروی نو کشید و خندق حفر کرد.

حصار جدید دارای هفت دروازه شد: مهریجرد، قطریان، ایلچی خانه، کوشکنو، مادر امیر، سعادت، نو. نیز برج های متعدد ایجاد کرد و طبق گفته تاریخ جدید یزد مساحت شهر به دو چندان پیش از تصرفات محمدبن مظفر افزایش یافت.

بعد از 789 ه.ق چون شاه یحیی مظفری به سلطنت رسید (سال 779)، طبق نوشته جعفری دستور داد تا « فصیلی گرد باروی شهر بکشند و حفر خندق کرد و بر طرف بارو که به جانب خراسان بود شش برج گسیخته بساخت جهت محافظت شهر و بر در هر دروازه برجی عالی بساخت.»

مولف تاریخ جدید یزد می نویسد: «بر هر دروازه دری دیگر بساخت و در آهنین نصب کرد.» محمد مفید مستوفی در جامع مفیدی همین مطالب را نقل کرده و در باب «برج گسیخته» گفته است که آن ها را به عوض «گاو پهلو» بنا نمود و خاکریز و سنگ انداز بساخت.

در تواریخ یزد نوشته اند که چون سلطان محمد پسر ابوسعید طبسی در طغیان خود موفق نشد و در سال 798 به قتل رسید به دستور امیرتیمور باروئی عریض و طویل بر جنوبی شهر، آنجا که دیوانخانه شاه یحیی بود کشیدند و خندق حفر کردند و برج های عالی و سنگ انداز ترتیب دادند و یک دروازه در اندرون شهر و یکی رو بروی “میدان قلعه” مفتوح ساختند».

آخرین باری که حصار یزد مورد تجدید ساختمان قرار گرفت مربوط به دوره حکومت شاهزاده محمدولی میرزاست که از سال 1236 ه.ق شروع شد. در این باره مولف جامع جعفری می نویسد: «و از جمله ابنیه نواب اشرف والا طرح اساسی حصاری است پیرامون شهر خارج که یأجوج و مأجوج طاغی ویاغی را نایب مناسب اجعل بینکم و بینهم ردماً تواند بود. وجوه بسیار بر سر این کار به خرج رفت تا دایره آن از ساهره زمین مرتفع گشت، دایره محیط بر همه مساکن و اسواق و محلات و دور و حمامات، بروج آن بالتمام ساخته و دروازجات متعین گشته، دروب آن ها نصب شده به مقتضیات چند اتمام آن در عهده تعویق ماند تا چه زمان مقدر تقدیرات الهی گردد.»

طبعاً چون این آثار از یادگارهای دوره های مختلف تاریخ شهرسازی یزد و نمونه ای است که در شهرهای دیگر نظیرش کمتر دیده می شود باید نسبت به حفاظت بقایای حصار و بروج شهر اهتمام خاص و دقیق مبذول شود، ولی چنین رویه ای تاکنون مبذول نشده است و ظاهراً چنین انتظاری از مقوله آب در هاون کوبیدن است.

آرتور اپهام پوپ در کتاب طرح هنر ایران راجع به باروی شهر یزد بحثی دارد و نقش هایی از آن در آن کتاب درج کرده است. از حصار یزد و برج های گسیخته و متصل آن که به گفته مولف جامع جعفری در عهد او دارای نود برج بود و هر برج بیست مستحفظ داشت هنوز قسمت هایی چند به شرح مذکور در ذیل باقی است:

1- قسمتی از دیوار و برج های محله « لب خندق». محیط یکی از برج های گسیخته آن 25 متر است. آن برج و حصار را با پل مانندی از هوا به هم متصل کرده اند.

2- قسمتی از برج ها و حصار مقابل سیدگل سرخ، از برج گسیخته این محل به مقدار دومتر باقی است.

3- قسمتی از دیوار و برج دروازه مهریز که در اول بازارهای خان و افشار و صدری قرار دارد.

4- دیوار و برج های دروازه شاهی.

5- دیوار و برج های شازده فاضل. این حدود، قبل از بنای شازده فاضل توسط آل مظفر، به «پیربرج» شهرت داشته است. هنوز هم قسمتی از محله واقع در طرف شرق خیابان پهلوی (یعنی رو به روی شازده فاضل)، پیر برج معروف است.

6- قسمتی از دیوار حصار و برج نزدیک باغ گندم (که به محله قیصریه هم شهرت دارد) که به « برج سماوری» مشهور است. این قسمت فعلا بر کنار بلوار شاهرضا واقع شده است و متصل می شود به دیوارهای مقابل سیدگل سرخ.

7- دیوار برج های حدود «فهّادان» و « مال امیر» که خیابان پهلوی آن را به دو قسمت کرده. قسمتی در طرف فهّادان است و قسمت دیگر طرف محله های قلعه کهنه و مال امیر. بلندی یکی از برج های این حدود از لب پشت بام تا خاکریز 30،8 و از پشت بام آن تا سردیوار 4،3 متر (جمعاً 70،11). دیوار اصلی حصار یک متر و نیم کوتاهتر یعنی حدود ده متر است. کلفتی دیوارها 10،1 متر و قطر داخلی برج 30،4 متر اندازه گیری شد.

8- دیوار و برج های واقع در خیابان فرمانداری. این منطقه بیشتر به نام « میدان قلعه» معروف بوده است. محمد مفید مستوفی درباره آن می نویسد: «شمس الدین محمد میرک . . . در اندرون قلعه مبارکه عمارات عالی منقش به طلا و لاجورد ساخت و در کنار میدان سعادت که به “میدان قلعه” معروف گشته باغی طرح انداخت . . . ».

قسمتی از دیوار و برج به حیاط « کلینیک دامپزشکی» متصل است.

افشار 679- 671 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، برج اوغون

ضمن بیان دیوارکشی و حصار یزد از برج های متصل یا گسیخته شهر یاد شد. اینک از باب مثال از یکی برج منفرد که در شمال شهر (نزیک سرچم) واقع و به برج افغان مشهور است نام می برم. باید گفت که متأسفانه در فاصله مشاهده آن برج و تحریر این سطور که بیش از دوسال نمی گذرد بیش از نیمی از آن را خراب کرده اند.

این برج بر روی پشته ای خاکی که پنج متر ارتفاع دارد (و پشته ای دستی بوده است) بنا شده. برج سراسر از خشت است و دو طبقه بوده و قسمت هایی از آن آسیب دیده است. قطر داخلی آن 10 متر و کلفتی 270 متر است. بر دور تا دور پشته دیواری ساخته بوده اند ولی خراب شده است. نقوشی که بر قسمت فوقانی دیوار برج به کار برده شده بسیار ظریف و خوش طرح و دیدنی است.

افشار 680 : 1374