فارس، یزد، آثار تاریخی، دروازه ها

فارس، یزد، آثار تاریخی، دروازه ها، دروازه اصفهان

نام محله ای است که در قرن گذشته دروازه اصفهان در آنجا قرار داشت و ابتدای راه اصفهان از آنجا آغاز می شد.

افشار 693 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، دروازه ها، دروازه ایلچی خان

ایلچی خان نام محله ای است واقع در جنوب مسجد جامع و متصل به دارالشفاء یعنی محله ای که در عهد محمدبن مظفر جزء شهر شد و چون دروازه ای در آن حدود بر حصار باز کردند به نام آن محل خواندند.

نام این دروازه و محله در تاریخ یزد و تواریخ بعد از آن ضبط است. کاتب در تاریخ جدید یزد (در صورت صحت ضبط نسخ) آن را «ایلچی خانه» ضبط کرده است.

نام این دروازه طبق نوشته جامع مفیدی در عهد صفوی به «دروازه ملا» مشهور شد. بدین مناسبت لازم است به نکته ای که بعدها بر اثر تحقیقات بیشتر ممکن است موجب کشف مجهولی و بروز ایرادی بشود بپردازم و آن نکته این است که در واژه کیا طبق آنچه از مسطورات کتب تاریخ یزد مستفاد می شود همان درب خطیره است و چون نام خطیره در تداول عامله بیشتر به صورت «خطیره ملا» استعمال می شود محتمل است که مراد مولف جامع مفیدی از «ملّا» خطیره ملّا بوده است! درین صورت هر سه نام از آن یک دروازه خواهد بود.

در این باب باید به تحقیق محلی کامل تری پرداخت. مخصوصاً باید از قباله های قدیمی کمک گرفت تا مشکل حل شود. در این صورت باید توجهی هم به نام دروازه شاهزاده فضل کرد که با دروازه خطیره ملا محتملاً تطبیق می کند.

افشار  692- 691 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، دروازه ها، دروازه دولت

این دروازه که اسم آن باقی نمانده است و از محل وقوع آن خبری نداریم توسط میرزا عبدالله (پسر میرزا سلمان جابری اعتمادالدوله) که وزیر یزد بود ایجاد شد. مولف جامع مفیدی در این باب نوشته است: «و از سرای سلطان محمد تا حوالی حصار شارع را عریض و پهناور گردانیده برجی عالی ساخته دروازه شهر قرار دارد و درب دولت نام نهاد. و چون در همان سال از شغل وزارت ملول گشته بلکه زمانی رقم عزل بر صفحه عملش کشید. اهالی شهر آن دروازه را مبارک ندانسته مسدود نمودند.»

افشار 693 – 691 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، دروازه ها، دروازه قطریان

این دروازه نیز از احداثات چهار سرهنگ دستگاه علاء الدوله است، ولی نام آن از عصر صفوی به این طرف به دروازه شاهی مشهور شده است. خوشبختانه یگانه دروازه ای است که پابرجا و آثار تصرفات و اصلاحات دوره های مختلف در آن مشهود است.

مبدأ با روی نوینی که محمدبن مظفر کشید از همین دروازه بوده و به دروازه مادر امیر (= مال امیر) ختم می شده است. ذکر این دروازه در جامع الخیرات و تاریخ یزد مکرر دیده می شود. در فعلی دروازه یک لنگه و قدیمی است. قسمت هایی از رویه آن آهنکوب شده است. این در مربوط به عصر دیالمه نیست. علی الظاهر از درهایی است که در دوره تیموری ساخته شده، به استناد آنکه مولف تاریخ جدید یزد گوید: «و دروازه ها را درهای آهنین نصب کردند.»

افشار 686 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، دروازه ها، دروازه کوشکنو

این دروازه نیز در عهد علاء الدوله ساخته شده است و در تواریخ یزد آن را منسوب به چهار سرهنگی کرده اند که دو دروازه قبلی را ایجاد کردند. این دروازه از یک سو به صحرای « سکره تفت و نصیری» و از سوی دیگر به محله کوشکنو راه داشت. مقابر سرچم در حدود آن دروازه بوده است.

علت تسمیه محله و دروازه را به کوشکنو مولف تایخ جدید یزد چنین نوشته است که چون احمد زمجی از طرف ابومسلم به یزد مأمور شد ضمن آبادانی های متعدد باغی ساخت و در آن باغ که محمدآباد نام گرفت کوشکی بنا کرد و آن را کوشک نو نام گذارد، و سبب آن بود که پیش از آن ابوالعلاء عامل یزد قصری در همان حدود ساخته بود که به دست احمد زمجی خراب شد. نام دروازه هم به مناسبت همین کوشکی است که به امر این شخص اخیر برپا شده بود.

ضمناً باید گفت محلی که اکنون در خیابان ثریا (یعنی مشرق شهر) به دروازه کوشک مشهورست ارتباطی با «کوشکنو» ندارد. نکته دیگری که باید بدین مبحث افزود این است که در زمان حاضر قسمتی از حدود محله شیخداد را دروازه شیخداد می نامند. اما از چنین دروازه ای در تواریخ نشانی نداریم. محتمل است مراد همان دروازه کوشکنو باشد که در حدود محله شیخداد واقع بوده است و بعدها به علت اهمیت و اعتبار مقام شیخداد بدین نام معروف شده است.

افشار 688 – 687 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، دروازه ها، دروازه کیا

چهارمین دروازه ای که در عهد علاء الدوله و توسط سرهنگان عامل او ساخته شد درب کیا یا دروازه کیاست. این دروازه روبروی مسجد خطیره فعلی قرار داشته و هنگام ایجاد خیابان پهلوی خراب شده است. نام دروازه کیا از میان رفته است. ولی از تطبیق نام دروازه خطیره با محلی که در کتب تاریخ یزد ذکر دروازه کیا شده است.

چنین مستفاد می شود که نام باب کیا در قرون اخیر به دروازه خطیره برگشته است. در زمان تألیف تاریخ یزد محله نزدیک این دروازه «محله باب کیا» نام داشت و از نظمی که آنجا در برشمردن نام محلات دارد و نام دارالشّفا و ایلچی خان و محله درب کیا را پشت سرهم می آورد حدود محله درب کیا و دروازه آن نیک معلوم می شود.

جز این، اطلاعی هم که مرحوم مجدزاده صهبا از در مربوط به این دروازه داده و کتیبه آن را نقل کرده است مسلم می شود که دروازه خطیره یکی از چهار دروازه ای است که سرهنگان عهد علاء الدوله ساخته اند و چون محل وقوع و نام سه دروازه مهریجرد و قطریان (= شاهی) و کوشک نو مشخص است.

طبعاً چهارمین آن ها همین دروازه خطیره است که به مرور ایام نامش به دروازه خطیره (به مناسبت نزدیک بودن به خطیره ملا) تبدیل شده است. در جامع جعفری از «دروازه خطیره ملا» چند بار نام رفته است. دروازه خطیره تا سی سال پیش ازین پا برجا بوده، تا اینکه به مناسبت احداث خیابان های جدید از میان رفت.

دری که از آن باقی مانده بود همان است که مرحوم مجدزاده صهبا کتیبه آهنی آن را در مقاله خود نقل کرده و خلاصه آن به شرح زیر است: «در میان قطعات آهن دروازه خطیره یک قطعه آهن به طول 30،2 متر و عرض 9 سانتی متر موجود است و کتیبه ای به خط کوفی بر روی آن خوانده می شود. مرحوم عباس اقبال درباب عبارت این کتیبه توضیحاتی داده است».

افشار 690 – 688 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، دروازه ها، دروازه سیدگل سرخ

در جامع جعفری ضمن بیان اخبار سال 1174 ه.ق می نویسد: «روحی برجی را که معروف به برج قحطی است و سمت ملاصفت به دروازه سیدگل سرخ دارد سوراخ نموده بعد از دخول به شهر از روزن آن خود را به دروازه کوشک نو رسانیده . . . ».

ایضاً در موضع دیگری می نویسد: «پس جعفرخان سپاه خزلان همراه خود را که مدت آنها به شصت هزار نفر کمابیش می رسید برداشته روانه صحرای آّشور متصل به دروازه سیدگل سرخ شد».

افشار 694 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، دروازه ها، دروازه سعادت

این دروازه توسط محمدبن مظفر ایجاد شد. اما طبق ضبط مولف جامع مفیدی در دوره صفوی مسدود بوده است. محل آن علی الظاهر باید در «میدان سعادت» یا نزدیک آن بوده باشد. میدان سعادت همانجا بوده است که نام آن امروز به صورت «میدان قلعه» باقی است.

افشار 692 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، دروازه ها، دروازه شاهزاده فضل و جنت آباد

در جامع جعفری از دروازه شاهزاده فضل یاد شده است و علی الظاهر با دروازه خطیره ملا یکی است. در جامع جعفری از دروازه جنت آباد نیز یاد شده است.

افشار 694 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، دروازه ها، دروازه فتح

در وقف نامه خطیره محل وقوع روضه محمدیه (خطیره) «بیرون دارالعباده یزد به محله ابرو مبارکه مقابل دروازه فتح» بیان شده است. بنابر مسطورات پیش از این «دروازه فتح» نام دیگری است برای دروازه کیا و علی الظاهر بعدها به مناسبت عمارت دارالفتح بدان دروازه داده شده است.

افشار  693 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، دروازه ها، دروازه مادر امیر

نام این دروازه که از بنای آن هیچگونه اثری باقی نیست به مناسبت آن است که بانی دروازه مادر سلطان قطب الدین (از اتابکان یزد متوفی در سال 624) بوده است. مادر سلطان قطب الدین، مریم خاتون نام داشت و هموست که دیه مریاباد (= مریم آباد) را ساخت و دروازه ای بر حصار یزد برای رفتن به آن دیه مفتوح کرد. این دروازه به مادر امیر موسوم شد و در تداول عامه بدان «مال امیر» گفته می شود.

مولف جامع مفیدی در این باب می نویسد: «.. و به دروازه مادر امیر شهرت یافت و اکنون درب مال امیر می خوانند». خود او در مواردی چند آنرا به صورت «مال امیر» ضبط کرده است.

افشار 690 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، دروازه ها، دروازه مصلی

«دروازه مصلی» امروزه نام محله ای است که در قرون هشتم و نهم به مصلی عقیق شهرت داشت و خارج از حصار شهر بود. نام کنونی آن علی الظّاهر به مناسبت وقوع دروازه ای بوده است که در قرن سیزدهم در آن حدود ساخته بوده اند و آن را «دروازه چهار منار» هم نامیده اند.

افشار 693: 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، دروازه ها، دروازه مهریجرد

از این دروازه در جامع الخیرات چند بار یاد شده است. از اشارات مندرج در آنجا برمی آید که این دروازه نزدیک مصلی کبیر بوده است و از آن دروازه بطور مستقیم به دارالشفای صاحبی که نزدیک بدان بوده است می رسیده اند. در جای دیگر آن جا را نزدیک محله سرریگ می نویسد، و همچنین در تاریخ جدید یزد. مولف تاریخ جدید یزد جای دیگر در تعیین موقع دروازه، آن را نزدیک حمام پتک (فرط) یاد می کند.

دروازه مهریجرد یکی از چهار دروازه ای است که چهار سرهنگ علاء الدوله ایجاد کرده اند. از قرن نهم به بعد همواره به نزدیکی آن بازار قرار داشته است و مولف تاریخ یزد در این خصوص می نویسد که به سال 825 ه.ق علی آقا داروغه شهر بازاری مشتمل بر پنجاه دکان دورویه بر دروازه مهریجرد ساخت. هم اکنون هم بقایای دروازه مهریجرد جنب بازارهای افشار و صدری قرار دارد و به نام دروازه مهریز مشهور است.

مولف جامع جعفری محل وقوع آن را متصل مسجد بیاق خان نوشته است. دروازه مهریز تا حدود سی و پنج سال پیش کاملاً باقی بود. مرحوم جواد مجدزاده صهبا درباب آن نوشته است: « . . . نزدیک حصار ویران ارگ چشمم به در بزرگی افتاد که از انتهای گودالی در میان خاکروبه ها جلب توجه می کرد . . . این در از دیوارهای بزرگی تشکیل یافته . . . روی در را با صفحات آهنی پوشانیده و آن را با نقوش برجسته تیراندازان سواره و پیاده و پیل سواران مسلح زینت داده اند. در نتیجه تحقیقات مقدماتی معلوم شد که مأموریت شهرداری ضمن اصلاحات شهری دروازه مزبور را کنده و آن را به مبلغ چهل ریال به آهنگری فروخته اند. ولی خوشبختانه اداره فرهنگ ازین معامله اطلاع یافته و مانع انهدام آن شده است . . . »

اما برای من این توفیق حاصل نشد که با کوشش و پرسش بسیار این در، یا بقایای آن را ببینیم. فعلاً آثاری که ازآن در دست است همانا دو قطعه عکس از نقوش قطعات آهنی در مذکور است که عکس و متن کتابه آن را مرحوم مجدزاده در مقاله خود درج کرده است. قسمتی از دیوار و برج دروازه مهریز، هم اکنون پابرجاست و اندازه های آن را به شرح زیر ضبط می کند: دهنه اصلی دروازه سه متر، کلفتی دیوار 70،1 متر، محیط برج متصل به دروازه تقریباً سی متر.

افشار 686- 681 : 1374

فارس، یزد، آثار تاریخی، دروازه ها، دروازه نو

این دروازه از مستحدثات محمدبن مظفر بوده است ولی در زمان تألیف جامع مفیدی مسدود شده بوده است.

افشار 692 : 1374