قوم ترکمن، بزرگان

ترکمن، بزرگان، آناقلیچ ماتاجی

ماتاچی یکی از شاعران قرن سیزدهم هجری است. آثار این شاعر به صورت وسیع در میان مردم پخش شده و با زبان بخشی بزرگ حاللی باخثی رواج یافت و تخمين زده مي‌شود كه ماتاجی در 1240 ه.ق در روستای کوشی اطراف عشق آباد متولد شده باشد. نامِ وی آناقلیچ، و ماتاجی تخلص ادبی وی است كه نشان‌دهندة فقر و تنگدستی وی است.

ماتاجی معلومات ابتدايی را در مدارس محل به دست آورد، و سپس کتاب‌های بزرگان علم و ادب زمانِ خود را مطالعه كرد. وي از آثاری چون کوراوغلی، لیلی و مجنون، شیرین و فرهاد، شاه‌صنم، غریب، لیف‌الملک، درحال‌الجمال و شاه‌‌بهرام الهام گرفته است. ماتاجی در 60 سالگی دارفانی را وداع گفت و در کنار روستای کوشی به خاک سپرده شد. از شاعران دیگر ترکمن می‌توان از سیدی، مردشاعر، شاه‌بنده، غایبی و… نام برد.

گُلي، 260- 255: 1366

ترکمن، بزرگان، بایرام‌خان

محمد بایرام‌خان از شاعران مشهور قرن دهم هجری ترکمن است. وی از طایفة بهارلی بود و علاوه بر شاعری، سر‌کردة قشون نیز بود. بایرام‌خان ابتدا در خدمت شاه‌اسمعیل‌صفوی بوده، سپس به خدمت بابر در هند رفته و در تأسیس مغولان هند نقش اساسی داشته است. بایرام‌خان در دربار مغولان هند به مقام وزیر اعظم و خان‌خانان ارتقا یافت. وی اشعاری به زبان‌های ترکمنی و فارسی سروده است. آثارِ وي نخستین بار در سال 1970 م. تحت عنوان منتخبات در عشق‌آباد شوروی به چاپ رسید. هم‌اکنون به نام بایرام‌خان و پسرش عبدالرحیم در دهلی نو دروازه و یادگاری به نام ترکمن دروازه وجود دارد.

ترکمن، بزرگان، حسین خیوه­چی

تولد: 1308 ه.ش.

نوازنده­ دوتار و خواننده.

او یکی از بازماندگان موسیقی اصیل و سنتی ترکمن است.

وجدانی، 361- 360: 1386

ترکمن، بزرگان، خوجه سقلی

تولد: 1310 ه.ش، وفات: 1372 ه.ش.

خوجه سقلی معروف به خوجه بخشی خواننده­ معروف ترکمن است.

جرجانی، 4-3 : 1383

ترکمن، بزرگان، دولت محمد آزادی

دولت محمد (دولت مامد) از شاعران مشهور قرن دوازدهم هجری است. وی در نواحی رود اترک، گرگان، متولد شده و تخلص ادبی وی آزادی است. او چون در میان‌سالي ازدواج کرده به قاری ملا نیز مشهور است. دولت محمد علوم ابتدايی را نزد پدرش فرا گرفته که از علم و سواد و شاعری بهره‌ای داشت و سپس برای ادامه تحصیل به خیوه رفته است.

دولت محمد در سال 1112 ه.ق متولد شد و در 1174 ه.ق در 60 سالگی دار فانی را وداع گفت. وی آثاری چون وعظ آزادی، حکایت جابر انصار و مناجات‌نامه و همچنین کتابی مذهبی به نام مختصر را با خط خویش و با حاشیة فرزند برومندش مختومقلی به رشتة تحریر در آورده است.

ترکمن، بزرگان، مامدولی کمینه

مامدولی کمینه در ناحیة سرخس در خانواده‌اي فقیر چشم به جهان گشود. اسم شاعر مامدولی و تخلصِ او کمینه است. کمینه به معنی کم است. با انتخابِ اين تخلص شاعر خود را از همه کوچک‌تر می‌داند. تحصیلات ابتدايی را در محل تولد به اتمام رساند و سپس به کمک یاران و خویشاوندان برای ادامة تحصیل راهی بخارا و خیوه شد. کمینه با آثار شاعران  بزرگ مثل ملانپس و طالبی و شاه‌بندی و مختومقلی آشنايی داشته است. مامدولي در اشعارِ خود از فقر بسیار مي‌نالد و به همین سبب در شعر معروف خود «غریبلق» يا فقر که شاهکار ادبی او محسوب می‌شود، دردهای اجتماعی عصر خود را بیان کرده است. در بین شعرا آنچنان به بذله‌گويی مشهور است که هر وقت اسمی از کمینه برده شود بي‌اختیار او را با يك چشم پر از اشک فقر و چشم دیگر پر از تمسخر مجسم می‌كنيم.

ترکمن، بزرگان، شیدایی

شیدایی از شاعران قرن سیزدهم هجری است. وی سرآمد شاعران غزل‌سرا و آفرینندة داستان گُل و صنوبر است که در بین ترکمن‌ها و سایر اقوام همسایة ترکمن‌ها به صورت وسیع نشر شده است. دربارة وضع زندگی شاعر اطلاعات اندکی داريم. به‌جز دیوانی که از او به جا مانده اطلاعات دیگری نداریم و گمان می‌رود در اواخر قرن سیزدهم و قرن چهاردهم زندگی کرده باشد. شیدایی با شاعران مشهور مدرسة شیر‌غازی نظیر اراز ساری، مرو شاعر و نگار شاعر روابط ادبی داشت.