قوم ترکمن، مراسم ذکر خنجر

ترکمن، مراسم، رقص ذکر خنجر

در میان رقص ها و آوازهای ترکمنان مشهورترین و ریشه دارترین رقص، رقص ذکر خنجر است. ذکر خنجر، یک نوع نمایش هنری رایج در بین ترکمنهاست و مثل بسیاری از بازیهای محلی و بومی، ریشه در گذشته دور دارد و برداشتی است عارفانه از حالت و جذبه صوفیان. این رقص بصورت دسته جمعی توسط مردان صورت میگیرد.

مقصودی، و اعظمی راد، 1382

ترکمن، مراسم، ذکر خنجر، تاریخچه و اجرا

درباره ریشه تاریخی این رقص اطلاعات کاملی وجود ندارد. برخی از بزرگان و ریش سفیدان ترکمن در توضیحات خود پیرامون رقص خنجر عنوان کرده اند که گویا این رقص با رقص دراویش صوفیان مرتبط بوده و در میان ترکمن ها نیز مروج آن فرقه «نقشبندیه» و یکی از یاران و شاگردان«بها الدین معین» معروف به «مشرب دالی» (مشرب دیوانه) بوده است.

پیشینه اجرای مراسم رقص خنجر آن طور که بزرگان و ریش سفیدان ترکمن صحرا اذعان داشته اند، به حدود سه سده قبل از ظهور اسلام بر می گردد. در آن زمان مراسم رقص خنجر به عنوان صرفا یک آیین نمایشی با مضمونی حماسی اجرا می شد. قبایل ترکمن به دلیل شرایط زندگی عشایری و ایلاتی که داشتند همیشه با حیوانات وحشی در مبارزه بودند. لذا قبل از شکار و شروع نبرد با حیوانات وحشی و درنده این مراسم را اجرا می کردند تا روحیه گرفته و در مبارزه پیروز شوند و یا قبل از شکار حیوانات با اجرای این مراسم پیروزی در شکار را تضمین می کردند. بنابر این عده ای از کارشناسان و پژوهشگران آداب و رسوم و فرهنگ قوم ترکمن، این نمایش هنری را یک نوع آمادگی کامل برای رزم و مبارزه در گذشته های دور می دانند که طی ان جنگجویان و مبارزان صحرا، پیش از عزیمت به میدان نبرد، شمشیرها را به دست گرفته و با دور هم جمع شدن و چرخیدن و انجام حرکات موزون که با نعره و فریاد همراه بوده، خود را برای نبرد یا مقابله با دشمنان آماده کنند و بعد از آن روانه میدان نبرد می شوند. امروزه گرفتن خنجر به دست غزل خوان گروه، یادگار آن دوران باستان است.

با توجه به توضیح بالا کاملا روشن است که مضمون اشعار در آن دوران حماسی و در وصف شجاعت ها و قهرمانی های جنگجویان آن قبیله بوده است، .ولی پس از ظهور اسلام این اشعار رنگ مذهبی و دینی به خود گرفت و مضمون آن به ذکر و ستایش خداوند و اولیای خدا تبدیل گشت. به طوری که خواندن غزل های عارفانه در این مراسم که گاهی سروده شخص باغشی ها بود متداول گشت.

مقصودی، و اعظمی راد، 1382

ترکمن، مراسم، ذکر خنجر، مناسبت

ترکمن ها رقص نمایشی ذکر خنجر را در مراسم مختلف نظیر جشن و اعیاد و یا جشن های بزرگ قبیله ای اجرا می کنند. امروزه «ذکر» صرفا به خاطر یاد الله و تقرب به خالق یکتا و بی همتاست. غزلهایی هم که در اجرای این هنر نمایشی اجرا میشود، جنبه عرفانی داشته و از اشعار شاعران و عارفان به نام گذشته استفاده می شود. این آئین مذهبی در زمانهای قدیم در جشن و عروسی ها، مراسم ختنه سوران، تولد فرزند، ضیافت گرامیداشت هم سن شدن افراد با طول سالهای زندگی پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم، این آئین را برگزار می کنند. شایان ذکر است که ترکمن ها هنوز هم وقتی به سن 63 سالگی، یعنی سال عمر پیامبر اسلام می رسند، جشن می گیرند. در اصطلاح ترکمنی به این آئین مذهبی «آقوبین» یا «آق آش» می گویند. همچنین آئین هنری ذکر الله در مراسم ضیافت حج رفتن افراد، ختم قرآن کریم و موقع برافراشته شدن آلاچیق جدید برای فرزندان متاهل خانواده و…..انجام می شده است.

مقصودی، و اعظمی راد، 1382

ترکمن، مراسم، ذکر خنجر، نحوه اجرا

در اجرای این هنر رزمی، نمایشی، نیایشی از لحاظ تعداد مجریان، محدودیتی وجود ندارد ولی معمولا از 5 تا 11 نفر تجاوز نمی کند.

یکی از مجریان، وظیفه رهبری و غزلخوانی گروه را بر عهده دارد. رهبر گروه و مجریان جامه ای بلند و قرمز می پوشند که جامه سنتی ترکمن هاست (دون) و خنجری بر کمر می بندند.

مجریان این هنر رزمی، نیایشی، نمایشی، در دو ردیف و مقابل هم قرار می گیرند، آن چنان که قادر به دیدن رهبر گروه و حرکات او باشند.

وقتی گروه نمایشی در مقابل مردم قرار گرفت، رهبر گروه غزلی عارفانه را با صدایی گرم، شمرده وآهنگین می خواند، این اجرا را (دور ما غزل) غزل آغازین نام نهاده اند. در این دور، همگی مجریان، دستهای خود را در حالت نیایش به سوی آسمان بلند می کنند. آنگاه در بخشی از غزل و با اشاره رهبر گروه از ته گلو«هووه» می گویند که در حقیقت همان «یاهو» گفتن است.

در مرحله بعد و با اشاره رهبر گروه، این هووه گوها با زدن یک پا بر زمین، هماهنگ با رهبر گروه، عقب و جلو می روند و به تدریج آهنگ عقب وجلو رفتن را سریع تر می کنند. این حرکات، با خشن تر کردن تن صدا همراه است. با این مرحله را (اچ دیپیم) سه ضربه پا می نامند. در این مرحله، مجریان از حالت تقابل به حالت چرخش در می آیند و در طی سه گام به مرکز دایره می رسند، آنگاه که این حرکات چند بار تکرار شد، رهبر گروه، لفظ خنجر را بر زبان می آورد .و گروه در مرکز دایره خنجرهای خود را در بالای سر به هم می رسانند که نشانه یکی شدن همه قبایل و طوایف ترکمن است، یعنی رسیدن از کثرت به وحدت.

مقصودی، و اعظمی راد، 1382

ترکمن، مراسم، ذکر خنجر، جنبه های اجرایی، چهره آرایی

در دوران باستان و پیش از ظهور اسلام، گروه اجرا کننده مراسم و یا افرادی که قصد نبرد یا شکار داشتند، چهره خود را با خون حیوان رنگی می کردند و خطوطی سرخ رنگ بر آن می کشیدند. آنها بر این باور بودند که با این عمل نمادین، روحیه نبرد در افراد تقویت می شود و آنان در جنگ و شکار پیروز خواهند شد.

ولی در دهه های اخیر با تغییر کارکرد حماسی مراسم رقص خنجر به کارکردی صرفا عرفانی و ذکرخوانی هیچگونه چهره آرایی در اجرای مراسم صورت نمی گیرد. حتی بخشی با آن موهای سفید بلند و ریش بلندش چهره طبیعی خود اوست و برای او چهره آرایی انجام نشده است.

مقصودی، و اعظمی راد، 1382

ترکمن، مراسم، ذکر خنجر، جنبه های اجرایی، طراحی لباس

همه افراد شرکت کننده در این مراسم از لباس محلی ترکمن استفاده می کنند. لباس محلی گروه مردان متشکل از چهار پوشش است:

الف)تن پوش

ب)شلوار

ج)کلاه

د)کفش

مقصودی، و اعظمی راد، 1382

ترکمن، مراسم، ذکر خنجر، جنبه های اجرایی، رنگ در اجرا

عنصر رنگ در مراسم رقص خنجر کاملا نمادین است. در این مراسم رنگ سرخی که بر چهره کشیده می شود و نیز لباس سرخی که بر تن می پوشند همگی نشانه ای از خون، نبرد و تقابل است و از سویی نشانگر عشق و علاقه ی مرد ترکمن به سر زمین و به قبیله خود.

رنگ زرد شامل کمر علاوه بر زیبایی خاص خود در تاریکی و در شب می تواند شاخص افراد باشد. همچنین رنگ زرد در این مراسم نشانه زندگی، حیات بخشیدن و باروری نیز هست.

کلاه سفید پشمی بیانگر صلح جویی و اندیشه های پاک اقوام ترکمن است. زبانه های سرخ و آبی آتش داخل آلاچیق نمادی از مبارزه با شب و تاریکی و از بین بردن بیماری و نوید زندگی و حیات است.

مقصودی، و اعظمی راد، 1382

ترکمن، مراسم، ذکر خنجر، جنبه های اجرایی، موسیقی

آوایی که همسرایان در حین اجرای رقص ادا می کنند دارای ریتم منظمی است و یک نوع موسیقی حماسی را در فضا طنین انداز می کند.

پرخوان نیز با غزل خوانی و آواز خود که گاه با نوای دلنشین دوتارش همراه است، موسیقی اجرای این آیین نمایشی را تکمیل می نماید.

با وجود عناصر موسیقی فوق فضای شاد و نیز معنوی صحنه دوچندان گشته و مخاطبان ارتباط بهتر و عمیق تری با مراسم برقرار می سازند.

مقصودی، و اعظمی راد، 1382