قوم ترکمن، مسکن

ترکمن، مسکن، اوی

ترکمن‌ها در خانه‌هايي به شرح زیر زندگی می‌کنند: اوی چندين قرن مسكنِ تركمن‌ها بوده است. در حال حاضر فقط تعدادی از یموت‌ها در اوی زندگی می‌کنند. ترکمن‌های دیگر در خانه‌هاي معمولی زندگی می‌کنند. اهمیت اوی در این است که برای کوچندگی مناسب است. برپا کردن و برچیدن آن زمان کمی مي‌خواهد و اين كار بر عهدة زنان ترکمن است.

عسگري خانقاه 1374: 109

ترکمن، مسکن، اوی، تقسیمات و کارکردهای فضای درونی اوی

پلان داخلی اوی هرچند ساده و یکنواخت به نظر می آید، اما دارای کارکردها و تقسیمات جالبی است که نشان از درایت و تقسیم کار و وظایف در میان اعضای خانواده ساکن در اوی می باشد. در داخل اوی، هر بخش با کارکرد خاص مشخص است و اعضای خانواده آنرا پذیرفته و اجرا می کنند، هرچند این تقسیمات به ظاهر دیده نمی شود:

1. قسمت جلو که نزدیک در ورودی است محل در آوردن کفش می باشد. این قسمت به ایشک موسوم است.
2. در مرکز اوی و با اندک تمایلی به جلو محل قرار گرفتن اجاق اوی است که با دیواره ای گلی به ارتفاع 40 سانتی متر مشخص است و به مثابه آشپزخانه و محل پختن نان می باشد.
3. در سمت چپ ورودی در، محلی برای ذخیره آذوقه و گرفتن شیر و پنیر و کره قرار دارد که به چالی مشهور و محل نگهداری تجهیزات آشپزخانه و مواد لبنی است.
4. به ورته لار در ضلع چپ ورودی اوی قرار دارد که به صورت چهارپایه چوبی است که بر روی آن لحاف و تشک قرار می گیرد و مشک های روغن و ظروف نیز در زیر آن قرار می گیرد.
5. حد فاصل به ورته لار و اجاق محل نشیمن زنان و دختران می باشد.
6. در سمت راست درب، محلی برای نگهداری بره ها و بزغاله های نوزاد تعیین شده که به وسیله حصیر از بقیه قسمت ها جدا می شود. در همین بخش مقداری هیزم نیز انبار می شود.
7. قسمت راست اجاق که اجاق باشی نام دارد، محل نشستن و استراحت چوپانان است.
8. سمت عقب اجاق، محل نشستن مردان و مهمانان است.
9. بخش انتهایی چادر که دویب نامیده می شود، محل خواب اعضای خانواده به شمار می رود. این قسمت گاهی به هنگام ازدواج جوان خانواده توسط پرده ای به نام توتی از دیگر بخش های چادر جدا می گردد و محل خواب آنها به شمار می رود. در بیشتر موارد قبل از ازدواج جوان، چادر جداگانه ای برای او تدارک می شود که معمولا در طرف راست اوی برپا می شود.

کتله، 14: 1375

ترکمن، مسکن، آلاچیق

آلاچیق ترکمنها به دو قسمت کلی تقسیم بندی میشود، آلاچیقی که بزرگ و دارای «تاریم» است به معنی «آق اوی» (خانه سفید) و آنکه کوچک و بدون «تاریم» است که به «گوتمکه» معروف است.

در کنار در آلاچیق، اجاقی قرار دارد که هم برای گرم کردن خانه و هم برای پختن غذا و نان استفاده میشود. برای تهیه نان، خمیر را در داخل آتش نسبتا ملایم اجاق قرار میدهند تا خمیر بصورت نان درآید. در گوشه آلاچیق تالارچه ای قرار دارد که به معنی «بورتالار» میگویند. کف آلاچیق را با گیاهی به نام «قلدرقن» میپوشانند تا مانع نفوذ رطوبت شود و در کنار آلاچیق برای ذخیره آذوقه و گرفتن شیر و پنیر و کره، حصاری درست میکنند که به معنی «چالی» میگویند.

امروزه زندگی در آلاچیق ها از بین رفته و عملیات خشونت آمیز رضاخان در نابود کردن آلاچیق ها در زبان اکثر مردم ترکمن است و مردم ترکمن مانند سایر هم میهنان خود در خانه های آجری زندگی میکنند و فقط دامداران کوچرو از آلاچیق استفاده میکنند.

گُلي 1366: 304-308

ترکمن، مسکن، برپایی آلاچیق

کار برپايی آلاچیق به عهدة زنان است. قبل از اینکه چوب‌های اطراف تاریم را بگذارند، تیرهای تفنگ شلیک می شود. صدای شلیک تیرها همراه با صدای سم اسبان و صدای شانه زدن دختران جوان بر روی قالی شور و حالی دارد که احساس آن تنها با دیدن آن امکان‌پذیر است.

بعد از آنکه «تاریم» گذاشته شد، «اوق» یا چوب بالای «تاریم» را به آن وصل می کنند. محل اتصال «اوق» به «تاریم» بصورت ضربدری است و آن را «دول» مینامند و در این حال یک اسکلت استوانه ای بوجود می آید و بعد سقف بالای آن را که «توی ینگ» میگویند به آن وصل میکنند. در این حال فقط مرحله نمدپوشی آن مانده است. قبل از نمدپوشی جوانان به داخل آلاچیق رفته به «رقص خنجر» میپردازند و به این وسیله آغاز زندگی جدید را به صاحب خانه تبریک میگویند و زنان هدایایی از قبیل پارچه بر بالای «توی ینگ» میاویزند تا جوانان با پرش آنرا بگیرند. بعد از آن نمد روی چوبها کشیده میشود و دور نمد با یک طناب پهن بخصوص به نام «قولانگ» که مانند کمربندی است پوشانده میشود. در بالای سقف آلاچیق طناب مخصوص آویزان است که در موقع وزش باد شدید صحرا از آن که «تویی فگ باق» نام دارد کیسه های شنی یا هاون چوبی را می آویختند تا باد سقف را با خود نبرد، در آلاچیق را مخالف باد میگذاشتند (معمولا به سمت جنوب).

نمدپوشی دو فایده دارد: اول اینکه در زمستان برای تولید گرما و در تابستان برای جلوگیری از نور میباشد. در تابستان اطراف آلاچیق را با گلیم یا نمدی میپوشانند تا عابرین درون آلاچیق را نبینند، ولی در زمستان پوشش ضخیمی به نام «کشمه» به کار میبرند و در داخل نیز دورادور را با کناره فرش هایی که 15 الی18 متر طول دارد می پوشانند تا مانع ورورد حشرات گزنده به داخل شود. اگر این آلاچیق ها در یک محلی جمع شود آنجا را «اوبه» یا محل اجتماع میگویند.

ساختن این نوع کلبه ها از قدیم مرسوم بود. در حوالی جبال پامیر نمونه هایی از نوع اولیه آن را پیدا کرده اند و تنها تفاوت هایی که کرده است اینست که ترکمنهای اولیه که به جای چوب از سنگ استفاده میکردند، کلبه های «قیرقزها» نیز شبیه خانه های ترکمنها است و کلبه های اشکانیان نیز شبیه ترکمانان است.

محیط محوطه یک آلاچیق 20 متر و قطر آن 5/6 متر و ارتفاع آن5 /3 متر است و به سه قسمت بالا، وسط و پایین تقسیم میشود. قسمت بالا را با نمد مخصوصی میپوشانند که «سرفگ» و نمد وسطی را «اوزگ» و قسمت پایین را «دورلیق» مینامند و روی نمد پایینی و وسطی را با نی حصیری به نام «قامیش» میپوشانند.

وقتی افراد خانه زیاد شود یا مهمان میایید یا پسر خانواده داماد شود، گوشه آلاچیق را با پرده مخصوصی بنام «توقی» از سایر قسمتها جدا میکنند. معمولا موقع جدا شدن پسر از پدر، آلاچیق پسر بزرگ در سمت راست آلاچیق پدر برپا میشود، ولی برای بقیه پسران در سمت چپ بطوریکه آلاچیق پدر در وسط آنها قرار گیرد.