لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، ساختمان، خانوارهای دارای ساختمان
این خانوارها در منطقه قشلاقی دارای اراضی ملکی بوده و یا حق استفاده از زمین را دارند. این گونه خانوارها در مناطق قشلاقی از ساختمان استفاده می کنند. مدت استفاده از ساختمان در مناطق قشلاقی به وضعیت اقلیمی و جغرافیایی بستگی دارد. در صورتی که هوا مناسب بوده و بارندگی نباشد، خانوارها در خارج از ساختمان و در زیر چادر به سر می برند.
به محض برودت هوا و یا بارندگی، خانوارها به داخل ساختمان ها پناه برده و در آنجا به سر می برند. طبق یک قاعده، پس از اینکه خانوارها از ییلاق به قشلاق بازگشتند تا اوایل دوره بارندگی در چادر زندگی می کنند. در طی تمام دوره بارندگی و سرمای هوا، خانوارها در ساختمان به سر می برند. پس از پایان دوره بارندگی تا زمان کوچ به ییلاق، خانوارها از چادر استفاده می کنند. استفاده از ساختمان در مناطق کوهستانی شمال مسجد سلیمان، ایذه، دزفول و شوشتر بسیار متداول است. در جنوب این شهرها در چادر به سر می برند.
امیراحمدیان، 203-202: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، ساختمان، خانوار فاقد ساختمان
این خانوارها شامل خانوارهایی می شود که در منطقه قشلاقی فاقد زمین ملکی در قلمرو ایل بختیاری هستند. در حالیکه خانوارهای کوچنده در مناطقی که درقلمرو ایل نبوده و یا این که در قلمرو ایل بوده لیکن فاقد زمین هستند، در چادر به سر می برند. این گونه خانوارها در بعضی موارد در غارها نیز زندگی می کنند.
امیراحمدیان، 202: 1378
لر، بر بزرگ، بختیاری، مسکن، ساختمان، در ورودی
در ورودی نیز عموماً توسط خود عشایر ساخته می شود. در ساخت آن ظرافت و مهارت چندانی به کار نمی رود. این در معمولاً دارای دولته(و به ندرت دارای یک لته) است که از تنه درختان جنگلی تهیه می شود. در، فاقد لولای فلزی و قفل و چفت و بست است. چارچوب آن نیز بسیار ابتدایی است. در بر روی پاشنه ای که از جنس خود در است، می چرخد و قفل کردن آن با استفاده از کلون چوبی از داخل انجام می گیرد. از خارج آن را بوسیله حلقه ای فلزی که توسط زنجیری به قسمت بالایی در متصل است، به چارچوب قفل می کنند. در بعضی موارد و در بعضی از مناطق که دسترسی به بازارهای مصرف امکان پذیر است، در لیرها از تخته و لولا و چارچوب تخته ای ساخته می شود. سر در لیرها با استفاده از سنگ های یک تکه و یا چوب ساخته می شود.
امیراحمدیان، 208-207: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، ساختمان، قسمت مسکونی
درون قسمت مسکونی معمولاً دو قسمت جداگانه وجود دارد: یکی «لامردان» و دیگری اتاقی است که در آن اعضای خانواده اقامت دارند. مردان و مهمانان در لامردان اقامت می کنند. اتاق عمومی همان نقش اندرونی را دارد. این دو قسمت بوسیله چیدن لوازم زندگی از قبیل خورجین ها، گونی های آرد وجود و یا بوسیله دیواری کوتاه از یکدیگر جدا می شود. گاهی این فاصله توسط دیوار کامل از یکدیگر جدا می شود.
در هر حال ارتباط درونی بین این دو قسمت همیشه وجود دارد. در هر قسمت در همه حالات اجاق مستقلی وجود دارد. آشپزی در اجاق اتاق عمومی انجام می گیرد. چای برای میهمانان در همان اتاق لامردان تهیه می شود.گاهی غذاهایی که توسط مردان تهیه می شود (کباب و جوجه کباب) بر روی اجاق لامردان طبخ می شود.
امیراحمدیان، 207-206: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، ساختمان، شکل قرار گرفتن
همانطور که چادر را در شیب ملایم دامنه و رو به طرف شیب و در هم سویی با آن بر پا می کنند، به علت کوهستانی بودن منطقه، معمولاً سعی می شود دیوار قسمت انتهایی ساختمان رو به شیب بنا شود. از نظر فنی این عمل می تواند از سطح محله ساختمان کاسته و آن را در مقابل خطرات احتمالی سقوط سنگ، جریان سیل و یا بادی که از دامنه می ورزد مصون نگاه دارد.
امیراحمدیان، 205: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، ساختمان، قسمت نگهداری دام و انبار
در اکثر ساختمان ها سعی می شود محل نگهداری دام و محل مسکونی از یکدیگر جدا باشد. در بعضی موارد نیز ساختمان فقط برای سکونت و انبار ساخته شده و دام در غار یا زاغه نگهداری می شود. این در حالتی است که محل ساختمان در نزدیکی کوهها یا تپه ها قرار گرفته و امکان حفر زاغه وجود داشته و یا غار طبیعی در دسترس باشد.
امیراحمدیان، 206: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، ساختمان، لیر
ساختمان سنگی را لیر می گویند. بختیاری ها در چیدن سنگ به روی هم مهارتی بسیار شگرف دارند. دیواره این نوع ساختمان از سنگ بدون ملاط ساخته شده و در پوشش سقف آن از چوب های جنگلی استفاده به عمل می آید. پس از این که سقف ساختمان ها را قیرریزی کردند، فاصله بین تیرها را با شاخه های درختان جنگلی را می پوشانند و بر روی این پوشش، خاک می ریزند و آن را با غلتک صاف می کنند.
این نوع معماری متأثر از محیط جغرافیایی است. به علت کوهستانی بودن منطقه، خاک کمتر یافت می شود، در صورتی که سنگ به وفور در همه جا در دسترس است. مصالح عمده مصرف شده برای ساختمان سنگ است از طرفی به علت کمبود آب در کوهستان، نوعی از معماری در تطبیق با محیط جغرافیایی به وجود آمده است که بدون نیاز به آب و خاک بتواند حداقل نیاز انسان را در کوتاه مدت تأمین کند.
محیط طبیعی، مصالح عمده این نوع ساختمان را تأمین می کند. چوب سقف نیز از درختان جنگلی پیرامون تهیه می شود. ساختمان ها دارای ایوان سقف دار است که از تابش مستقیم خورشید و نیز از نفوذ باران به ورودی ساختمان جلوگیری می کند. سقف ایوان، با کمک دیرک هایی به زمین متصل می شود. در مواردی این دیرک ها جنبه تزئینی دارد. این دیرک ها برای ساختمان نقش همان دیرک های جلویی را در چادر، در ذهن ایجاد می کند.
انسان کوچ نشین می خواهد حتی در ساختمان نیز احساس چادر نشینی را داشته باشد. در خانوارهای کوچ نشینی که برای همیشه اسکان یافته اند، شکل ساختمان متأثر از این پدیده کوچ نشینی است. ساختمان ها فاقد پنجره اند، زیرا پنجره در این گونه ساختمان ها، کاربرد ندارد. سقف خانه ها دارای روزنه ای است که برای خروج دود و ورود روشنایی تعبیه می شود.
این روزنه را معمولاً از مقطع استوانه ای تنه درختان جنگلی تهیه می کنند. اجاق را روبروی در ورودی در داخل و تقریباً وسط اتاق قرار می دهند و در موقع افروختن آتش در آن، دود از روزنه ای که در سقف و درست بالای آن قرار دارد خارج می شود. دیوارهای خانه در اثر دود اجاق کاملاً سیاه است و سقف خانه ها نیز کاملاً دود گرفته می شود.
در بعضی از طوایف بختیاری هنگام افروختن آتش، دودکش مورد استفاده قرار گرفته و دود آتش را از روزنه، به وسیله این دودکش خارج می کنند. در این گونه خانه ها، دودزدگی دیوار و سقف وجود ندارد. در اطراف اجاق سنگ تعبیه می کنند تا مانع نفوذ آتش به زیر اندازها بشود. آشپزی در روی همین اجاق انجام می شود. گرمای مورد نیاز نیز از همین اجاق تأمین می شود.
امیراحمدیان، 207-205: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، ساختمان، لیر، لاشه
در ساختن لیر، در نقاط اتصال قطعات سنگ کار بر یکدیگر، اگر قابلیت انطباق بر یکدیگر را نداشته باشند، از سنگ ریزه هایی که به آن «لاشه» می گویند استفاده کرده و سنگ ها را محکم می کنند.
امیراحمدیان، 204: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، ساختمان، لیر، سنگِ کار
در ساختن لیر بختیاری ها به سنگ اصلی که بر روی یکدیگر قرار می دهند «سنگِ کار» می گویند.
امیراحمدیان، 203: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، ساختمان، توُ
ساختمان هایی که از خشت و گل و چوب ساخته می شوند «توُ» نام دارد.
امیراحمدیان، 203: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، چینش وسایل بر روی تلوار
در بالای اتاق نشیمن معمولاً فضایی همانند «چل خانه» در چادر به وجود می آورند. این فضا با استفاده از سنگ و یا با استفاده از چوب و یا هر دو ساخته می شود که به آن «تلوار» می گویند. این فضا همچون طاقچه ای عمل می کند که بلندی آن در حدود یک متر، عرض آن به اندازه یک متر و طول آن به اندازه عرض و یا طول اتاق (بسته به محل تعبیه تلوار که در طول و یا عرض اتاق باشد) است که تلوار در آنجا بنا می شود.
معمولاً سعی می شود در صورتی که این قسمت از سنگ ساخته شده باشد، طاقچه هایی در آن ایجاد کنند تا بتوانند وسایل و ملزومات زندگی را در آنها، نگهداری کنند. در صورتی که تلوار از چوب ساخته شود، در این حالت دو تیر به بلندی عرض و یا طول اتاق بر روی پایه هایی از سنگ و یا چوب قرار داده و فاصله بین آن را با چوب و شاخ و برگ درختان می پوشانند.
فضای بوجود آمده در زیر تلوار برای نگهداری بعضی از ملزومات و اثاثه خانه که امکان خیس شدن و یا پوسیدن داشته و در معرض آفت زدگی حشرات نباشد، مورد استفاده قرار می گیرد. بر روی تلوار نیز خورجین های لباس، رختخواب و غیره (همان که در چادر) قرار می دهند.
امیراحمدیان، 208: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، چادر یا بهون
بهون بختیاری از موی بز بافته می شود. بافت آن همانند بافت جاجیم بوده و از دو رشته تار و پود تشکیل می شود .هم تا ر و هم پود آن از موی بز است. ابتدا موی حیوان را با قیچی می چینند. سپس آن را تمیز کرده و کرک را از آن جدا کرده . علت جدا کردن کرک بز از مو آن است که کرک را آفت بید از بین می برد و هر گاه در بافت بهون وجود داشته باشد در اثر بید زدگی قسمت هایی که در تار و پود کرک داشته باشد، باعث از هم گسیختگی بافت همان قسمت شده و ایجاد شکاف می کند.
در صورتی که موی بز از بید زدگی مصون مانده و سال ها دوام خواهد داشت. موی بز را پس از چیدن و جدا کردن کرک، می ریسند. رشتن نخ بوسیله دوک چوبی که به آن «پره» می گویند توسط زنان انجام می گیرد. پس از آماده شدن نخر، آن را دولا می کنند و بسته به مورد استفاده و نیاز، در روی زمین به درازی مورد دلخواه چله کشی می کنند. هر قطعه ای که به این صورت بافته می شود «لَتِ بهون» می گویند.
اصولاً لت بهون همانند تخته های جاجیم، به صورت نوار بافته می شود. پس از آماده شدن لت های بهون، به تعداد مورد نیاز آنها را کنار هم گذاشته و از پهنا با نخ (موی بز) به هم می دوزند. یک تخته بهون به طور متوسط از 15 تا 20 لت تشکیل می شود که از درازا به هم می دوزند. هر گاه یکی از لت های بهون پاره، پوسیده و یا غیرقابل استفاده شد، لت جدیدی بافته و به جای آن می گذارند.
پهنای متوسط لت بهون در حدود 35 سانتی متر است. در ازای بهون همانطوری که قبلاً گفته شد بستگی به بزرگی و کوچکی مورد نیاز و در رابطه با مورد مصرف و نیز وضعیت اجتماعی و اقتصادی صاحب آن چادر بوده و از 6 تا 10 متر در نوسان است. هر لت بهون در درازا به فاصله های حدود 150 سانتی متر در عرض دارای سوراخهایی است که برای جابجایی هوای داخل چادر پیش بینی می شود. در دو انتهای لت های بهون رشته هایی جهت تزئین از جنس همان لت در نظر گرفته می شود که در ازای این رشته ها به نام «شرابه ها» به حدود 15 سانتی متر می رسد و از طرفین آویزان می شود. این رشته ها علاوه بر جلوگیری از شکافته شدن هنگام نصب، زیبایی خاصی نیز دارد. لت های کناری بهون (در جلو و عقب چادر)، در فاصله های تقریباً یک متری، دارای قلاب هایی است که در شیرازه لت ها بافته می شود و برای نصب چادر و طناب کشی جهت نگهداری آن استفاده می شود. به این قلاب ها «گوشه جا» می گویند. یک تخته بهون در حدود 100 کیلوگرم وزن دارد.
امیراحمدیان، 188-187: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، چادر یا بهون، برپایی چادر
محل استقرار چادر در ییلاق و در قشلاق از نظر حقوقی در مالکیت همان خانوار استفاده کننده است. بعد از کوچ خانوار، در این محل که به آن «جاورگه» می گویند. سنگ چین چادر «چُل خانه» باقی می ماند. پس از بازگشت از کوچ، خانوار به جاوارگر مربوط به خود وارد شده و بازاندازی می کند.
ابتدا اعضای خانوار اقدام به مرمت و بازسازی «چل خانه» می کنند (در مناطقی که سنگ وجود ندارد، به تبع آن چل خانه سنگی نیز وجود ندارد). پس چادر را بر روی سطح جاورگه می گسترانند. پس از آن بندهای چادر را از اطراف به آن وصل کرده و سردیگر را به نقطه مورد نظر می بندند. البته سعی می شود که بندهای اصلی چادر به صورت آزاد وصل می شود. بعد از این کار اقدام به نصب دیرک های چادر و برافراشتن چادر می کنند. پس از آنکه دیرک های چادر در حالت عمودی قرار گرفته و پوشش چادر بر روی آن ها استقرار شد، بندهای چادر را محکم می کنند (خلاصی بندهای چادر را که در مرحله قبل به وجود آورده بودند می گیرند). پس از استقرار و برپایی چادر اقدام به جابجایی لوازم و بار و بنه می کنند.
لازم به یادآوری است که در افراشتن چادر معمولاً مردان یک مال با هم همکاری می کنند. اگر خانواری به تنهایی کوچ کند، چادر با کمک اعضای خانوار (معمولاً زن و شوهر) افراشته می شود. در صورتی که اعضای خانوار نتوانند بنا به ضرورت هایی به سرپرست خانوار در افراشتن چادر کمک کنند، افراشتن چادر به تنهایی صورت می گیرد.
امیراحمدیان، 200-199: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، چادر یا بهون، استقرار چادر
عشایر بختیاری بر طبق یک عادت دیرین، هنگام استقرار چادر در اردو (مال) سعی می کنند ورودی چادرها را طوری مستقر کنند که اردو از تمام جهات در دید خانوارهای عضو قرار گیرد. اگرچه این عمل در گذشته در تطبیق با محیط و شرایط اجتماعی و سیاسی آن زمان بوده ، لیکن در حال حاضر این عمل کاربرد چندانی ندارد. در ییلاق اکثراً سعی می شود ورودی چادرها به طرف شرق استقرار یابد، زیرا به علت شرایط جغرافیایی محیط که کوهستانی است و آفتاب دیر به درون کوهستان نفوذ کرده و مدت تابش آن از جانب شرق و ایجاد گرما برای چادر کم است، از خانوارها به تبع همین مسئله چادرهای خود را رو به شرق برپا می کنند.
از طرف دیگر به علت این که در ییلاق صبحگاهان هوا خنک و گاهی سرد است، نیاز به تابش مستقیم خورشید به درون چادر احساس می شود. همچنین در هنگام ظهر که خورشید بالا آمده و هوا گرمتر می شود، تابش مستقیم آن باعث ایجاد گرمایی می شود که نیازی به آن احساس نمی شود، در این موقع خورشید به پهلوی چادر می تابد و هنگام عصر نیز خورشید به پشت چادر می تابد. در قشلاق بسته به مورد و شرایط جغرافیایی، جهت استقرار چادر فرق می کند. اگر هوا گرم باشد، پشت چادر رو به سمت جنوب و روی آن به طرف شمال قرار داده می شود. در صورتی که هوا سرد باشد، چادر رو به جنوب و پشت آن رو به شمال خواهد بود.
در حقیقت می توان گفت که بسته به نیاز به گرما و یا عدم نیاز به گرما، محل استقرار چادر جابجا می شود، این جابجایی در اختیار خانواده است. بختیاری ها در دو منطقه کاملاً متمایز جلگه ای و کوهستانی مستقر می شوند.
خانوارهایی که قشلاق آنها در محدوده کوهستانی اند مانند، دشت لالی، دهدز، میانکوه و سردشت قرار دارد، اغلب در ساختمان هایی که توسط خود آنان ساخته شده است، سکونت می گزینند. استفاده از چادر در این مناطق مدت کمی از دوره استقرار در قشلاق است. در حالی که خانوارهای عشایر بختیاری که برای طی دوره گرمسیر در دشت های هموار جنوب شوشتر، دزفول، اطراف شوش و اطراف اهواز استقرار می یابند، به علت مناسب بودن آب و هوا و عدم بارش برف و گرمای هوا، در چادر به سر می برند. در این مناطق معمولاً مراتع طبیعی وجود ندارد و دام عشایر در اراضی درو شده غلات و سایر محصولات برداشت شده کشاورزی چرانیده می شود و تا شروع مجدد دوره بهره برداری در این اراضی باقی می مانند.
برای مصون ماندن از سرما، در این مناطق، خانوارها از چادرهای برزنتی و یا چادر مویی با پوشش از مشمع نایلونی استفاده می کنند. جهت هماهنگی با شرایط اقلیمی در کل چادر تغییراتی ایجاد می کنند. بدین ترتیب که هر وقت هوا گرم باشد، جهت تسویه دیرکهای پیشین چادر را عمود بر چادر قرار می دهند و طرف های جانبی چادر را با افزودن دیرک هایی باز و کشیده می کنند به طوری که به طول چادر افزوده می شود.
هر وقت هوا سرد باشد، جهت گرم کردن و گرم نگهداشتن فضای زیر چادر اقدام به سنگ چین در اطراف چادر می کنند به طوری که دور تا دور چادر تا ارتفاع حدود یک متر سنگ چین ایجاد می شود. دیرکهای پیشین چادر را نسبت به زمین مورب قرار می دهند تا لبه جلویی چادر پایین آمده و از ورود هوای سرد به چادر جلوگیری شود. همچنین از هر طرف جانبی چادر یک ردیف دیرک (دیرک پیشین و دیرک میانی) حذف می شود تا لبه چادر در اطراف به پایین آمده و مانع ورود هوای سرد از اطراف چادر به داخل و مانع خروج هوای گرم به زیر چادر به بیرون می شود.
امیراحمدیان، 199-198: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، چادر یا بهون، محل نصب چادر
محلی را که در آن چادر افراشته می شود «جاورگه» و چادر را «ورگه» می گویند. بنابراین کلمه وارگه (=بارگاه؟) برابر واژه «واحد مسکونی» به کاربرده می شود. جاورگه جایی است که سالیان دراز خانواده از آن استفاده می کند. پس از بازگشت ایل، خانوار در همان «جاورگه» مخصوص به خود چادر را برپا می کند. این محل فقط به همان خانوار تعلق دارد و خانوارهای دیگر حق استفاده از آن را ندارند. استفاده از این محل برای خانوار به عنوان «حق» در نظام کوچ نشینی شمرده می شود. این واژه برابر واژه «یورت» در عشایر ترک زبان به کار برده می شود.
امیراحمدیان، 190: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، چادر یا بهون، نحوه اتصال بندها در جلگه
در این مناطق بندهای چادر را به وسیله میخ های چوبی که به آن «می» می گویند محکم کرده و میخ چوبی را به زمین می کوبند. در بعضی مواقع در صورت وجود میخ طویله (مسمار) بند چادر را به حلقه این میخ ها بسته و سپس آن را در زمین کوبنده و بند را محکم می کنند.
امیراحمدیان، 190: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، چادر یا بهون، نحوه اتصال بندها در کوهستان
چون در این مناطق خاک کمی وجود دارد و در صورت وجود خاک، قشر آن نازک است، بنابراین بندهای چادر را نمی توان به راحتی در زمین نصب کرد و استفاده از میخ چادر امکان پذیر نیست. در این مناطق بند چادر به سنگ های کوهستان نصب می شود و یا اینکه قطعات بزرگ سنگ را به نزدیک چادر آورده و در محل مناسب قرار داده و بندهای چادر را به آن نصب می کنند.
برای اتصال طناب چادر به سنگ از شاخه های جنگلی استفاده می شود. بدین ترتیب که شاخه ای از درخت را انتخاب و در محل اتصال شاخه ها به هم در جایی که دو شاخه ایجاد شده بند چادر را گره کرده و بقیه ساقه را به زیر سنگ می گذارند. و به این شاخه ها و مجموع بند چادر و سنگ «هُرِکِه» می گویند. در مناطق کوهستانی که فاقد جنگل باشد ، بندهای چادر را به دور سنگ محکم گره می زنند.
امیراحمدیان، 190-189: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، چادر یا بهون، وسائل نگهدارنده چادر
بهون را دو ردیف دیرک به حالت عمودی نگه می دارد. یک ردیف در جلو چادر و یک ردیف در وسط چادر قرار داده می شود. دیرک هایی که در جلو چادر نصب می شود. در رأس دارای «دو شاخه» است و به نام «پشیته» خوانده می شود. بلندی این دیرک ها تا 2 متر و قطر آن در حدود 10 سانتیمتر بوده و عموماً از چوب بلوط تهیه می شود و بسیار بادوام و محکم هستند.
راس دیرک که دو شاخه است در جلوی چادر در قلاب های مخصوصی(گوشه جا) قرار گرفته و بوسیله ریسمان از طرف دیگر به زمین نصب می شود. این طناب ها را «تیرک» می نامند. تعداد این دیرک ها بسته به بزرگی و کوچکی چادر متفاوت بوده و بین 3 تا 5 عدد متغیر است. دیرک های میانی چادر را «رُک » یا «سیم» می نامند .
این دیرک ها به بلندی حدود 5،2 متر و قطر 12 سانتیمتر در انتها و قطر تقریبی 8 سانتی متر در بالا هستند. بر خلاف پشیته، دیرک های میانی در رأس دو شاخه نبوده و در آنجا در سوراخ تخته ای به نام «تَل» قرار داده می شوند. تل عبارت از تخته ای به قطر تقریبی 2 سانتی متر و ابعاد10×50 سانتیمتر. رأس دیرک میانی بین این تخته و چادر قرار گرفته و از سوراخ شدن چادر و ایجاد منفذ جلوگیری می کند.
تعداد این دیرک های میانی نیز همانند پشینه نسبت به بزرگی و کوچکی چادر متفاوت بوده و به تعداد همان دیرک های جلویی و به موازات آنها قرار می گیرد. این دیرک ها از پایین به زمین فرو نرفته و در روی زمین قرار می گیرند و هنگام جمع کردن چادر به راحتی جدا می شوند.
امیراحمدیان، 189-188: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، چادر یا بهون، اجاق
اجاق در مجموعه مسکونی بختیاری دارای اهمیت بسیار است، زیرا گرمی و حرارت موجود در آن همیشه و همه روزه، چه در ییلاق و چه در قشلاق مورد نیاز خانوار است. اجاق به منزله مهمترین رکن آشپزخانه عشایر است. اجاق درون چادر بیشتر در نقاط کوهستانی و سردسیر ساخته می شود.
امیراحمدیان، 197: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، چادر یا بهون، اجاق (داخل و بیرون)
استفاده از اجاق در بیرون چادر مخصوص مناطق گرمسیر است زیرا در این مناطق چه در ییلاق و چه در قشلاق نیازی به حرارت جهت گرم کردن فضای چادر احساس نمی شود. در این حالت گرچه اجاق در خارج از فضای بهون قرار گرفته است، لیکن دسترسی به آن باید آسان بوده و در چند متری بنا شده باشد. زیرا خانوار برای طبخ غذا، چای، تهیه مواد لبنی و سایر موارد همیشه به آن نیاز دارد.
امیراحمدیان، 196-195: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، چادر یا بهون، اجاق (داخل و بیرون)
اجاق را در درون چادر بنا می کنند، زیرا بوسیله افروختن اجاق، هم فضای چادر گرمی می گیرد و هم غذای خانوار در روی آن طبخ می شود. اصولا در مناطق کوهستانی و سردسیر، دور چادر را سنگ چین می کنند که از ورود هوای سرد به داخل چادر جلوگیری کند.
قرار گرفتن اجاق در داخل چادر به خانوار این امکان را می دهد که از حداکثر گرمای آن استفاده کند. به طور کلی چه در ییلاق و چه در قشلاق، هنگام اقامت خانوار در مناطق کوهستانی و مرتفع که شب ها سرد بوده و نیاز به گرما کاملاً محسوس است، خانوار ناگزیر از روشن کردن آتش است. بنابراین اجاق را در درون چادر بنا می کند.
در مواقعی که اجاق درون چادر قرار می گیرد دو نوع مختلف اجاق دیده می شود. یکی اینکه اجاق در وسط ضلع ورودی ساخته می شود و دیگر آنکه اجاق در یکی از دو ضلع جانبی قرار می گیرد. در اغلب جاها دیده شده است که اجاق در ابتدای ضلع ورودی ساخته می شود و این بدان علت است که حرارت حاصل از اجاق باعث فرسودگی چادر می شود و گاهی می تواند آن را بسوزاند. لیکن به طوری که قبلاً گفته شد، در بعضی از مناطق کوهستانی اجاق در درون قرار می گیرد و برای احتراز از سوخته شدن، سقف چادر را بلندتر از حد معمول در نظر می گیرند.
امیراحمدیان، 196-195: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، چادر یا بهون، اجاق چاله ای
این نوع اجاق بیشتر در مناطق جلگه ای، جایی که امکان دستیابی به سنگ وجود نداشته و زمین خاکی است، مورد استفاده قرار می گیرد. این چاله دارای قطر تقریبی حدود 40 سانتی متر و عمق 20 سانتی متر است. برای قرار دادن ظروف بزرگ بر روی این اجاق، از سیخ فلزی استفاده می شود، زیرا در غیر اینصورت، سقف اجاق مسدود شده و آتش خفه می شود.
امیراحمدیان، 198-197: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، چادر یا بهون، اجاق سنگی
این نوع اجاق مخصوص مناطق کوهستانی و جنگلی است و آن به علت وفور سنگ در اطراف محل استقرار چادر است. اصولاً اجاق سنگی برای خانوار قابل استفاده تر از حالت دیگر است، زیرا مهار آتش اجاق و نیز قرار دادن ظروف و سیخ ها بر روی اجاق سنگی بسیار متناسب تر است. در این حالت اجاق به شکل مکعب مستطیل یا مکعب مربع ساخته می شود. سه طرف (گاهی هر چهار ضلع) از سنگ ساخته شده و یک طرف آن باز است. طرف باز اجاق همیشه به طرف بیرون چادر قرار دارد.
قبلاً گفتیم که در بیشتر مواقع اجاق در وسط ضلع ورودی ساخته می شود. ابعاد و اجاق بسته به مورد استفاده ای که از آن به عمل می آید و یا تعداد دام خانوار و مقدار مواد لبنی بستگی دارد ولی به طور متوسط می توان گفت که اجاق بختیاری دارای ابعاد زیر است: طول 40 سانتیمتر ، عرض 20 تا 30 سانتی متر و عمق 15 تا 20 سانتی متر. در این نوع اجاق از سنگ های مسطح و صاف استفاده می شود. معمولاً سعی می شود هر ضلع آن (خصوصاً در قسمت خارجی) از یک تکه سنگ ساخته شود. در ساخت اجاق از ملاط استفاده نمی شود. با قراردادن سنگ ها بر روی هم و تراز کردن آن ها با قرار دادن سنگ های کوچک در میان سنگ های بزرگ، اجاق ساخته می شود.
امیراحمدیان، 197: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، چادر یا بهون، چُلِ خانه
در ضلع بلند چادر، روبروی ورودی (یا انتهای چادر) دیواری از سنگ ایجاد می شود. این دیوار سنگی «چُلِ خانه» نامیده می شود. بلندی آن از سطح زمین تا حدود 70 سانتی متر می رسد. طول آن برابرست با طول چادر. قطر آن به اندازه های متفاوت بین 40 تا 50 سانتی متر است.
امیراحمدیان، 191: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، چادر یا بهون، چُلِ خانه، سکّو
بر روی دیواره چل خانه که دارای سطحی به پهنای تقریبی حدود 50 تا 70 سانتی متر است. خورجین ها به طور ایستاده در کنار هم ردیف می شوند. در کنار خورجین ها ، حورها را قرار می دهند. خورجین ها از طرفی که به داخل بهون قرار می گیرند دارای بندهایی هستند که به نحو بسیار زیبایی دگمه دوزی شده اند.
این نقوش منظره زیبایی به چادر می بخشد و هر تازه وارد هنگام ورود به چادر در روبروی خود، بر روی چل خانه این رنگ های زیبا را مشاهده می کند. بر روی خورجین ها و حورها، فرش، قالیچه، نمد و سایر زیراندازها را قرار می دهند. در کنار خورجین ها، رختخواب ها را مرتب می چینند و در کنار آن وسایل مختلف از قبیل صندوق فلزی، دیگ های بزرگ و گاهی مشک روغن و پنیر را قرار می دهند. اسلحه را که معمولاً تفنگ سر پُردست ساز است (گاهی اوقات برنو و یا تفنگ دولول و تک لول شکاری)، در لابلای رختخواب و یا بر روی خورجین ها قرار داده و آن را از نظر مخفی می دارند. روی این مجموعه را با رواندازی به نام «لِی» می پوشانند.
در عشایر قشقایی به جای «لی» گلیم های خوش نقش و نگار و رنگین پهن می کنند. هر تازه وارد که به چادر قدم می گذارد در بدو ورود خود، در قسمت بالای چادر، پوشش نقش و نگار گلیم را رویت می کند و از دیدن آن همه رنگ و زیبایی شاد می شود.
گرچه «لی» در عشایر بختیاری نقوش زیبا و طرح های جالبی دارد و همچون گلیم قشقایی زیباست، لیکن لی دو طرف دارد، یک طرف که گلیم بافت است و طرف دیگر که دارای نخ ها و گره های سوزنی است که مربوط به بافت لی است. در مواقع عادی عموماً عادت دارند که طرف گلیم بافت را که زیباست، به طرف داخل یعنی بر روی وسایل چل خانه قرار داده و طرف نخ دار و گره دار را به طرف بیرون قرار دهند. در موقع جشن ها و اعیاد طرف گلیم بافت لی به طرف بیرون قرار داده می شود.
امیراحمدیان، 193-192: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، چادر یا بهون، چُلِ خانه، طاقچه
در قسمت هایی از چل خانه در سمت چپ یا راست یا در وسط، به وسیله قرار دادن سنگ یا چوب اقدام به ایجاد طاقچه می کنند. در این طاقچه لوازم و اساس خرده ریز خانوار از قبیل ظروف، فانوس، چراغ توری، جعبه هزار پیشه و غیره قرار می دهند.
امیراحمدیان، 192: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، چادر یا بهون، چُلِ خانه، تکیه گاه
هر گاه چادر معمولی افراشته شود، دیواره هایی از جنس چادر ایجاد می شود که به علت سستی بدنه چادر، افراد ساکن در آن نمی توانند مستقیماً به دیواره چادر تکیه بدهند. با قرار دادن رختخواب و یا پشتی، بالش و متکا و تکیه به این دیواره سنگی، افراد ساکن در چادر به راحتی می توانند، به این قسمت از چادر تکیه داده و به استراحت بپردازند.
امیراحمدیان، 192-191: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، “چُلِ مشک”
هر خانوار عشایری که تعدادی دام داشته باشد باید محلی برای نگهداری مواد لبنی فراهم کند. خانوارهایی که دام نداشته باشند و یا در فصولی که دام شیردهی ندارد، نیز باید محلی برای نگهداری و ذخیره آب فراهم کرده باشند. لذا محل نگهداری آب و مواد لبنی و گوشت عموماً توأم بوده و در فضایی ساخته شده از سنگ، چوب، شاخه های درختان و یا سنگ و چوب می باشد. این محل را که به عنوان یخچال خانوار عشایری می باشد، در زبان بختیاری «چُلِ مشک» می نامند.
امیراحمدیان، 193: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، چُلِ مشک (بیرون چادر و جدا)
این حالت زمانی پیش می آید که از نظر فضای زیستی، خانوار کمبود جا داشته و یا چادر در مناطق جنگلی استقرار یافته باشد. ترجیح داده می شود که در مناطق جنگلی و بیشه زار این فضا را برای خنک بودن، در زیر درختان بوجود بیاورند. زیرا هم از سایه طبیعی و جریان هوا استفاده می شود و هم هرچه بیشتر فضا خنک خواهد شد.
در این وضعیت این فضا همانند آلاچیق از چوب و شاخ و برگ درختان ساخته می شود. محل قرارگرفتن مشک ها برخلاف حالت (الف) به فاصله یک متری از سطح زمین خواهد بود. سقف این فضا با شاخه های پربرگ درختان کاملاً پوشانده می شود تا از تابش مستقیم آفتاب جلوگیری شود. آب درون مشک ها در این فضا بسیار خنک تر از حالتی است که در فضای سنگی نگهداری می شود. این گونه محل نگهداری مختص مناطق ییلاقی است و در قشلاق از آن استفاده نمی شود.
امیراحمدیان، 194: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، چادر یا بهون، چُلِ مشک (بیرون چادر چسبیده)
این فضا را از سنگ و مانند طاقچه ای می سازند. بلندی آن بین 80 سانتی متر یا یک متر است. گودی آن در حدود 50 تا 75 سانتیمتر و پهنای آن در حدود یک متر است. سقف این فضا را با چوب و یا در صورت فقدان چوب ، با سنگ یک تکه می پوشانند. این فضا طوری بنا می شود که پشت به آفتاب باشد و اغلب رو به شمال ساخته می شود. زیرا تابش مستقیم آفتاب باعث گرم شدن فضای آن و در نتیجه فساد مواد لبنی و گرم شدن آب آشامیدنی می شود. آب و مواد لبنی در مشک نگهداری می شود. آب آشامیدنی و یا آب مورد نیاز برای شستشو نیز در این فضا نگهداری می شود. مجموعه این مشک ها را در این فضا جای می دهند.
امیراحمدیان، 194-193: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، کوروک
برای ماکیان چادرهایی در کنار چادر بنا می کنند. در مناطق کوهستانی از سنگ و یا در شکاف سنگ ها، با قرار دادن چند تکه سنگ به صورت بسیار ساده و ابتدایی، لانه ماکیان درست می کنند. در مناطقی که سنگ در دسترس نباشد، ماکیان را در سبدی که «کوروک» نامیده می شود، نگهداری می کنند. حمل نگهداری ماکیان همیشه در کنار چادر است، زیرا در غیر اینصورت ممکن است گم شده و یا توسط جانوارانی چون روباه و شغال صید شوند.
امیراحمدیان، 195: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، مسکن، بَردِگوری
در مناطق کوهستانی قلمرو ایلی، اصولاً در سینه کش کوه ها مشرف به گذرگاه ها و معابر تنگ دره ها، به دور از دسترس افراد حفره هایی ایجاد شده است که به آن «بَردِگوری» می گویند. َبردِگوری دارای دریچه ای مستطیلی شکل به ابعاد تقریبی 70×50 سانتیمتر است که درون آن را به اندازه بلندی یک انسان و به موازات سطح افق، حفر می کنند. در بعضی موارد ورود به این پناهگاه، بدون استفاده از طناب بلند، امکان پذیر نیست.
شایع است که از این حفره برای قرار دادن افراد فرتوت و ناتوان در هنگام کوچ خانوارهای ایل از ییلاق به قشلاق و یا از قشلاق به ییلاق استفاده می کرده اند. بدین معنی که چون بختیاری ها یکی از سخت ترین انواع کوچ در بین ایل های کشور بوده و در پاره ای موارد مسافتی حدود 300 کیلومتر را شامل می شد و مدت کوچ حدود یک ماه طول می کشید، حمل افراد بیمار و ناتوان به صورت پیاده و یا بر روی چهارپا امکان پذیر نبود.
بنابراین این گونه افراد را در این گونه پناهگاه ها قرار داده و برای آنها به اندازه مدت اقامت آب و خوراک می گذاشتند. پس از برگشت ایل، به این دخمه ها مراجعه می کردند، اگر فرد زنده مانده بود، او را به میان ایل می بردند و اگر مرده بود، جنازه وی را دفن می کردند.
در پاره ای موارد، در این دخمه ها بر اساس گفته های مردم محل، بقایای اسکلت انسان مشاهده شده است. به نظر می رسد که از این محل بیشتر به عنوان پست نگهبانی استفاه می کردند، زیرا اغلب دخمه هایی که مشاهده شده، در مناطق راهبردی قرار داشته است. در گویش محلی، یکجانشینان به این دخمه ها «خِرِف خانه» می گویند.
امیراحمدیان، 242-241: 1378
لر، لر بزرگ، بختیاری، بنای یادبود مافگه
هر گاه فردی از ایل بختیاری در خارج از قلمرو ایلی فوت کرده و در همانجا دفن شده باشد، اقوام او بنای یادبودی به نام «مافگه»(معاف گاه) ایجاد می کنند، این بنای یادبود در جلوی خانه قشلاقی و یا در منطقه ییلاقی در جایی که بیشترین مدت ییلاق را در آنجا می گذرانند ساخته می شود. مافگه به شکل مکعب و در اندازه های متفاوت از چیدن سنگ ها بر روی یکدیگر ساخته می شود. بلندی آن، معمولاً در حدود یک متر از سطح زمین است. اگر فرد فوت شده، شکارچی بوده باشد، بر روی مافگه، جمجمه شاخدار گوزن یا بز کوهی را قرار می دهند. هنگام عزاداری در سالگرد درگذشت فرد فوت شده ، نزدیکان او در کنار مافگه مراسم عزاداری به جا می آورند.
امیراحمدیان، 343: 1378
تهران،بزرگراه شهید چمران بلواردانشجو،دانشگاه شهید بهشتی دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه علوم اجتماعی
طراحی شده با افتخار توسط آژانس توسعه کسب و کار پرواز
